نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، استان تهران، شهر تهران

2 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، استان تهران، شهر تهران

چکیده

دیباچه­های مرقعات حاوی اطلاعات ارزنده­ای از هنرمندان، حامیان و بعضاً تاریخ شکل­گیری هنرها می­باشند، اما کمتر به  زمینه­های جامعه­شناختی ظهور آنان و ارجاعات متن به بستر تاریخی­ای که در آن قرار گرفته­اند، توجه می­شود. نخستین­بار دیباچه دوست محمد هروی در کنار خوشنویسی به نقاشی و نقاشان پرداخت. این پژوهش به دنبال این مسأله است که علل برآمدن این دیباچه در خصوص نقاشی در قرن دهم چیست؟ برای پاسخ، از رویکرد جامعه­شناسی تاریخیِ تحلیلی که درصدد کشف «چرایی» امور و پاسخ­های مبتنی بر روابط علّی است، استفاده شد؛ و در این مسیر از تحلیل، مقایسه و تطبیق متون، آراء متخصصان و بررسی­های انتقادی بهره گرفته­شد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که زنجیره­های علّی متنوعی متشکل از زمینه­های سیاسی ـ مذهبی آن دورة تاریخی، سنت نوشتاری و پیش­زمینة مؤلف، منجر به تألیف دیباچه گردیده که می­توان آنها را به طور کلی دو دستة علل وجودی و علل صوری ظهور دیباچه در نظر گرفت. نفوذ روحانیان در سیاست و فشار به نقاشان، تغییر خُلق شاه، رویگردانی از نقاشی و نقاشان و اخراج آنان از دربار، از جمله علل وجودی دیباچه در دفاع از نقاشی و نقاشان و تسلط مؤلف بر سنت­های نوشتاری و آشنایی وی با فرهنگ درباری هرات، از علل صوری دیباچه می­باشند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Study of Dust Mohammad’s Preface to Bahram Mirza’s Album Based on Analytical Historical Sociology

نویسندگان [English]

  • Hanif Rahimi 1
  • Ali Asghar Shirazi 2
  • Mohsen Marasi 2

1

2

چکیده [English]

Making Album has a long tradition in the history of Islamic Art in Iran specially at the end of Timorid Dinasty and Safavid Period. Albums contains scattered pages of caligraphy and paintings which bind together and form a book that used in order to review the masterpeace of the artists in cultural meetings. These albums have some advantages for the art of Iran. First preserve the works of art, second there is a place for workmanship and third sometimes the patron or the owner wanted an author to write a preface for it. In fact Prefaces of the Albums must be known as the first Art histories of Iran which include precious information about artists, patrons and sometimes the history of forming the arts of caligraphy and painting. Most of the Reserchers almost payed attention to literary aspects and extracting historical information about artists and master-student relationships of them and less paying to socialogical contexts and regarding references of texts to their historical setting. Preface to Bahram Mirza’s Album wrote by Dust Mohammad Heravi in 951 AH. A lot of contemporary scholars point to it and it has an important place in the studies of Persian painting since the time it has been known, but a few scholars study it criticaly. This is the first times that a Preface pay to paining and painters. While based on historical documents and texts the author was not painter but  a caligrapher who worked in Royal library. Now there is a question that why in the mid-century there was an attention to painting and painters? In fact this research sought to the point that what the causes of the rise of Dust Muhammad Heravi's Preface about the painting in the tenth/sixteenth century? To answer this question, the analytical historical sociology approach is taken. This method by means of first and second sources almost proceeds “why?” in matters and answers based on authentic causal relations; Causes which have similar results. Research findings show that different chains of linear and transversal causes like political-religious context of that period, written tradition and intellectual-educational-professional background of author during the time which form along time ago in the ground of history, at last tend to converge and results in writing the preface.  One can regard these causes into two tied existential causes and formative causes. The presence of Clercs in politics and pressur to painters, change in King's mood and his reluctance of painting,  miserliness and at last firing the painters from the court, are existential causes of writing Preface in defence of painting and painters, and written tradition of writing preface in Safavid period, skill of author in literature and his familiarity with riddle, rhyme  and courtly culture of Herat as an exemplar of art patronage are regard as formative causes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dust Mohammad’s Preface
  • Bahram Mirza’s Album
  • Defence of Painting
  • Analytical Historical Sociology
ـ آژند، یعقوب (1380)، «تاریخ­نگاری صفویه» در تاریخ­نگاری در ایران، گستره، تهران.
________  (1389)، نگارگری ایران: پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران، دو جلد، اول، سمت، تهران.
ـ اسکاچپول، تدا (1388)، بینش و روش در جامعه­شناسی تاریخی، ترجمة هاشم آغاجری، نشر مرکز، تهران.
ـ اسکندربیگ ترکمان (چاپ1382)، تاریخ عالم آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، امیرکبیر، تهران.
ـ پروین گنابادی، محمد (1348)، «دیباچه نویسی»، مجلة سخن. ش 213 و 214.
ـ پورتر، ایو (1388)، از نظریة «دوقلم» تا «هفت اصل نقاشی»، در مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل، ترجمة صالح طباطبایی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران.
ـ پورجوادی، نصرالله (1383)، «نقد و بررسی دیباچه: اُنس نویسنده و خواننده، نگاهی به دیباچه­های کشف المحجوب هجویری و جامع الحکمتین ناصرخسرو»، آیینه میراث، دورة جدید، زمستان، ش 27، 123-140.
ـ جعفریان، رسول (1391)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج 1، چاپ سوم. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران.
ـ حسن بیگ روملو (چاپ1931)، احسن التواریخ؛ تصحیح چارلس نارمن سیدن، کلکته.
ـ خالقی مطلق، جلال (1372)، گل رنج­های کهن: برگزیده مقالات دربارة شاهنامه فردوسی، به کوشش علی دهباشی، نشر مرکز، تهران.
ـ دالساندری، وینچنتو (1349)، سفرنامه، در سفرنامه های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، خوارزمی تهران.
ـ دانش­پژوه، محمدتقی (1350)، «یک پرده از زندگانی شاه تهماسب»، جستارهای ادبی، ش 28، سال7، زمستان، شماره 4، 915-997.
ـ دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت­نامة، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورة جدید، تهران.
ـ راکسبورگ، دیوید جی (1388 الف)، «رفتار نابسامان؟ اف. مارتین و مرقع بهرام میرزا»، در مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل، ترجمة صالح طباطبایی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران.
________  (1388 ب)، «بهرام میرزا و مجموعه­هایش»، در هنر و معماری صفوی، به کوشش شیلا کنبی، ترجمة مزدا موحد، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران.
ـ رشتیانی، گودرز (1390)، «دیباچه­نویسی متون تاریخی افشاریه: تداوم و تحول در یک سنت تاریخی»، دو فصلنامه تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری، دوره جدید. سال21، ش 8، پیاپی 90، پاییز و زمستان، 37- 61.
ـ زارعیان، مریم (1391)، «مناسبات روحانیان با دولت در عصر صفوی»، جامعه­شناسی تاریخی، دورة 4، ش 2، پاییز و زمستان، 87- 116
ـ سیوری، راجر (1387)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، مرکز، تهران.
ـ شاردن، ژان (1345)، سیاحت نامه، ترجمه محمد عباسی، ج 8 ، انتشارات امیرکبیر، تهران.
ـ عالی افندی، مصطفی (1369)، مناقب هنروران، ترجمة توفیق سبحانی، سروش، تهران.
ـ عبدی بیگ شیرازی، خواجه زین­العابدین (950ق/ چاپ 1977)، آیین اسکندری، زیر نظر علی شفائی، دانش، مسکو.
_________ (978ق/ چاپ 1368)، تکمله الاخبار؛ تصحیح عبدالحسین نوائی، نشر نی، تهران.
ـ غفاری قزوینی، احمد (1343)،  تاریخ جهان‌آرا، به کوشش محمد قزوینی، کتابفروشی حافظ، تهران.
ـ فربرن، مایلز (1394)، تاریخ اجتماعی: مسائل، راهبردها و روش­ها، ترجمه ابراهیم موسی­پور بشلی و محمد ابراهیم باسط، سمت، تهران.
ـ قاسمی، حسین و رحمانی­فر، سیما ( 1390)، «بررسی اهداف تاریخ­نگاری و نحوة مشروعیت­بخشی مورخان در دیباچة های تواریخ سلسله­ای و مذهبی از دورة شاه عباس اول تا پایان حکومت صفویان»، فصلنامه تاریخ، سال6. ش22، 119-139
ـ قاضی احمد منشی قمی (چاپ1359)، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
________  (چاپ1366)، گلستان هنر، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، منوچهری، تهران.
ـ کوئین، شعله (1387 الف)، تاریخ نویسی در روزگار فرمانروایی شاه عباس صفوی، ترجمة منصور صفت گل، دانشگاه تهران، تهران.
________ (1387ب)، «تاریخ نگاری دیباچه­های عصر صفوی»، ترجمه فرشید نوروزی، نامة تاریخ پژوهان: ش 16، 82 - 116.
ـ کوشا، کفایت (1383)، «مهاجرت هنرمندان ایرانی به هند در دوره صفوی»، آینه میراث، دوره جدید، ش 26، 26-57
ـ مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب­آرایی در تمدن اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
-هروی، دوست­محمد (951ق)، دیباچه بر مرقع بهرام میرزا، در کتاب آرایی در تمدن اسلامی، به کوشش نجیب مایل هروی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
ـ همایونفرخ، رکن‌الدین (1346)، «تاریخچه کتاب و کتابخانه درایران»، هنر و مردم، دوره4-7، ش64، 31-45.
-Adle, Chahryar (1993), “Les artistes nommes Dust-Mohammad au XVIe siecle.” Studia Iranica 22, 2, 219-96.
_______ (1990), “Autopsia, in Absentia: Sur la date de l’introduction et de la constitution de l’album de Bahram Mirza par Dust-Mohammad en 951/1544-1545.” Studia Iranica 19, 2, 219-56.
-Dickson, Martin, and Stuart Cary Welch (1981), The Houghton Shahnameh. 2 vols. Harvard University Press, Cambridge.
-Roxburgh, David J. (2001), Prefacing the image: the writing of art history in sixteenth century Iran.: Brill, Leiden; Boston; Koln
_____ (2005), The Persian Album, 1400-1600: from dispersal to collection, Yale University Press, New Haven
-Sholeh, A. Quinn (1996), “The Historiography of Safavid Prefaces”, Safavid Persia: the history and Politics of an islamic society, ed.: Charles Melville, London and New York, l.b. Tauris Co., pp. xi 428.
-Soudavar, Abolala (1999), “Between the Safavid and the Mughals: Art and Artists in Transition.” Iran 37, 49-66
_______ (1992), Art of Persian Courts: Selections from the Art and History Trust Collection. Rizzoli, New York.