نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

2 فارغ‌التحصیل مقطع دکتری، رشته هنر اسلامی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

باستان‌گرایی یکی از تدابیر قاجارها برای حکمرانی و کسب مشروعیت به شمار می‌رفت. باستان‌گرایی علاوه بر شعر و ادبیات، در دیگر حوزه‌های هنریِ این دوره نیز تسری یافته که نمود بصری آن را می‌توان در اقسام رسانه‌ها از جمله کاشی‌کاری مشاهده کرد. در میان مصادیق حماسی و باستانیِ کاشی‌نگاره‌های قاجاری، یکی از رایج‌ترین سوژه‌ها رستم دستان بود که حضور فراگیرش در آرایه‌ها و نقش‌پردازی‌ بناها با چند پرسش همراه است: بسترها و زمینه‌های عمدة سیاسی و اجتماعی برای ظهور و احیای نقش رستم در کاشی‌کاری عصر قاجار چه بوده است؟ هیئت و شخصیت این پهلوان اسطوره‌ای در این دوره دارای چه خصوصیات فردی و ظاهریِ خاصی است و در پیوند با چه حوزه‌های دیگری قرار می‌گیرد؟ نتایج این پژوهشِ کیفی مبیّن این است که احیای اندیشة ایرانشهری و مظاهر باستان‌گرایی از سوی دستگاه حاکمیت، به خصوص در نیمة نخست سلطنت قاجارها، در کنار تقویت بنیان‌های هنر عامه و روحیة پهلوانی، شهریاری و ملّی‌گرایی در میان عوام، اسباب و شرایط لازم را برای تجلیِ هرچه بیشترِ تمثال رستم و روایت‌های شاهنامه، به ویژه هفت خان، مهیا کرده و این جریان به موازات توسعة شهری، بیش از پیش در حوزة کاشی‌کاری و تزئینات معماری نمود یافته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Figure of Rostam on Qajar Pictorial Tiles, an Examination of Portals, Buildings and Single Cases

نویسندگان [English]

  • Marziyeh Ghasemi 1
  • Alireza Baharlou 2

1 Assistant Professor, Research in Art Department, Art and Architecture Faculty, University of Sistan & Baluchestan, Zahedan, Iran

2 A Ph.D. in Islamic Art, Art and Architecture Faculty, Tarbiat Modarres University,Tehran, Iran

چکیده [English]

Qajar rule, dominated by the long reigns of Fath Ali Shah and his great-grandson, Nasir ad-Din Shah, provided a relatively stable political environment favorable to the encouragement of ambitious architectural programs and the decorative arts. Here, two concepts of “eclecticism” and “innovation” are among the many intriguing influences that contribute to an understanding of the richness of Qajar cultural life, especially as revealed in the visual arts, where fresh inspiration was possible through the impact of new technology and an expanded iconographic repertoire. All this was supported by the cumulative inheritance of the deep-rooted, colorful, and pictorial tradition of Iran’s arts and crafts, which extend back to the pre-Islamic past of the Achaemenids, Parthians, and Sasanians. The strength of this tradition was such that it survived the period of unrest and civil dispute that interrupted the sequence of Iranian history between the collapse of the Safavids in 1722 and the emergence of the Qajars by 1785. The resources and techniques of architecture and its associated decoration of sculptured stone relief, polychrome tilework, and carved and molded stucco, and of arts and crafts such as book illustration, painted lacquer, knotted pile carpet weaving, painting, printing and embroidering of textiles were at their disposal to be revived, adapted, and exploited. Emphasizing ancestral themes with a look at past heritage was a conscious policy followed by the Qajars to continue and legitimize their reign in the 19th century. Apart from poetry and literature, such a matter manifested itself visually in the portraits and figures of mythological rulers and heroes in different art media, including tilework. After a period of decline in tile production during the 18th century, there was a remarkable revival of tilework decoration during the Qajar period where craftsmen continued the traditional techniques of mosaic, overglaze and underglaze-painting. They experimented with new treatments and themes and introduced a range of bright colors in this period. Rostam, the mythical hero of Ferdowsi’s Shahnameh (Books of Kings) was a subject frequently depicted on Qajar pictorial tiles in public and private spheres, like royal palaces, residences, mansions, houses, bathrooms, bazaars, gates and portals more than any other mythological figures. This constant, growing presence raises some questions as follows: What political and social backgrounds facilitated such heroic manifestation on Qajar tiles? What are the distinct physical features of Rostam in these works? And what other fields could be connected to this subject? Results of the research indicate that the revival of ancient ideology concerning the pre-Islamic Persian great kingships, and that of the ancestral themes by Qajars, especially in the first half of this dynasty, as well as the promotion of folk art foundations and nationalism among the ordinary people created optimal conditions for a visible manifestation of Rostam figure and the Shahnameh stories, most specifically those from Haft Khan (the Seven Labors of Rostam), on the pictorial tiles in architectural decorations of Qajar era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Pictorial Tiles
  • Rostam
  • Ancestral Themes
  • Iranshahr Ideology

اســدپور، علــی. )1399« .)مطالعــة شمایلشناســانة نبــرد رســتم و دیــو ســپید در کاشــینگارة ســردر ارگ 
کریمخــان شــیراز بــه روش ارویــن پانوفســکی«. بــاغ نظــر. )شــماره 86 ،)40-29.
اسـکرس، جنیفـر. )1388« .)بنـدر طاهری-پایـگاه متأخـر شـاهنامه«. زبـان تصویـری شـاهنامه. بهکوشـش رابـرت 
هیلنبرنــد. ترجمــه ســید داود طبایــی. تهــران: فرهنگســتان هنــر؛ مؤسســۀ تألیــف، ترجمــه و نشــر آثــار هنــری 
.292-267 ،متــن
اســکرس، جنیفــر. )1399 .)شــکوه هنــر قاجــار )مجموعــه مقــاالت فرهنــگ، هنــر و کاشــیکاری عصــر قاجــار(. 
ترجمــه علیرضــا بهارلــو و مرضیــه قاســمی. تهــران: خــط و طــرح.
اورسـل، ارنسـت. )1382 .)سـفرنامة قفقـاز و ایـران. ترجمـه علیاصغـر سـعیدی. تهـران: پژوهشـگاه علـوم انسـانی 
و مطالعــات فرهنگی.
بلــوم، جاناتــان ام. )1388« .)شــاهنامة بــزرگ ایلخانــی در دورة قاجــار«. زبــان تصویــری شــاهنامه. بهکوشــش 
رابــرت هیلنبرنــد. ترجمــه ســید داود طبایــی. تهــران: فرهنگســتان هنــر؛ مؤسســۀ تألیــف، ترجمــه و نشــر آثــار 
هنــری متــن، 45-64. 
بنجامیــن، س. ج. و. )1363 .)ایــران و ایرانیــان عصــر ناصرالدینشــاه. ترجمــه محمدحســین کردبچــه. تهــران: 
جاویــدان.
بهار، مهرداد. )1393 .)از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.
پالمر، مایکل. )1385 .)فروید، یونگ و دین. ترجمه محمد دهقانپور و غالمرضا محمودی. تهران: رشد.
پهلــوان، محبوبــه؛ و ترنــم تقــوی. )1399« .)بازتــاب گفتمــان ایرانشــهری در دیوارنگارههــای مکتــب قاجــار 
)موردپژوهشــی: دیوارنــگاری مضامیــن قهرمانــی دورة فتحعلیشــاه(«. نگــره. )شــماره 53 ،)37-25.
تســلیمی، علــی؛ و ســید مجتبــی میرمیــران. )1389« .)فراینــد فردیــت در شــاهنامه بــا تکیهبــر شــخصیت رســتم«. 
.29-48 ،)14 پیاپــی، 4 شــماره. )ادبپژوهــی
تکمیلهمایـون، ناصـر. )1385 .)تاریـخ اجتماعـی و فرهنگـی تهـران: از آغـاز تـا دارالخالفـة ناصـری. ج1 .تهـران: 
دفتــر پژوهشهــای فرهنگــی.
َونــز. )1388« .)بازتابهــای پریدهرنــگ از شــکوه گذشــته«. زبــان تصویــری 
الخمیــس، اولریکــه؛ و گادفــری اِ
شــاهنامه. بهکوشــش رابــرت هیلنبرنــد. ترجمــه ســید داود طبایــی. تهــران: فرهنگســتان هنــر؛ مؤسســۀ تألیــف، 
ترجمــه و نشــر آثــار هنــری متــن، 239-265.
داعیاالسالم، محمدعلی. )1363 .)فرهنگ نظام. ج3 .تهران: چاپ حیدری )شرکت دانش(.
دهخدا، علیاکبر. )1363 .)امثال و حکم. ج2 .تهران: امیرکبیر.
دیبــا، لیــا. )1378« .)تصویــر قــدرت و قــدرت تصویــر: نیــت و نتیجــه در نخســتین نقاشــیهای عصــر قاجــار 
.423-452 ،)67 شــماره. )ایراننامــه(«. 1785-1834(
رابی، جولین. )1399 .)پرترههای سلطنتی قاجار. ترجمه علیرضا بهارلو و کیانوش معتقدی. تهران: دانیار.
راشــدمحصل، محمدرضــا؛ و فاطمــه حســینزاده هرویــان. )1392« .)بررســی پیرنــگ، شــخصیتپردازی، 
توصیــف، زاویــة دیــد و تصویرپــردازی در داســتان نبــرد رســتم بــا دیــو ســپید«. متنشناســی ادب فارســی. 
.121-138 ،)18 پیاپــی، 5 شــماره)
رستموندی، تقی. )1388 .)اندیشة ایرانشهری در عصر اسالمی. تهران: امیرکبیر.
ریاضی، محمدرضا. )1395 .)کاشیکاری قاجار. با همکاری اکرم کبیری. تهران: یساولی.
سرنا، مادام کارال. )1362 .)آدمها و آیینها در ایران. ترجمه علی ّ اصغر سعیدی. تهران: کتابفروشی زوار.
سیمپســون، مریینــا شــریو. )1388« .)شــاهنامه در مقــام متــن و شــاهنامه در مقــام تصویــر«. زبــان تصویــری 
شــاهنامه. بهکوشــش رابــرت هیلنبرنــد. ترجمــه ســید داود طبایــی. تهــران: فرهنگســتان هنــر؛ مؤسســۀ تألیــف، 
ترجمـه و نشـر آثـار هنـری متـن، 14-44.
شــالم، آوینــوآم. )1388« .)نقــش زربفــت بهــرام گــور«. زبــان تصویــری شــاهنامه. بهکوشــش رابــرت هیلنبرنــد. 
ترجمـه سـید داود طبایـی. تهـران: فرهنگسـتان هنـر؛ مؤسسـۀ تألیـف، ترجمـه و نشـر آثـار هنـری متـن، 217-235.
شیروانی، زینالعابدین. )1348 .)حدایقالسیاحه. تهران: دانشگاه تهران.
طباطبایی، جواد. )1386 .)دیباچهای بر نظریة انحطاط در ایران. تهران: نگاه معاصر.
فلور، ویلم. )1395 .)نقاشی دیواری در دورة قاجار. ترجمه علیرضا بهارلو. تهران: پیکره.
کاسیرر، ارنست. )1382 .)اسطورة دولت. ترجمه یداهلل موقن. تهران: هرمس.
کـری، مویـا. )1399« ،)کاشـی و کاشـیکاری بـه سـبک باسـتان: اسـتاد علیمحمـد اصفهانـی«، سـیاهقلم )مجموعـه 
مقـاالت احـوال و آثـار اسـتاد علیمحمـد اصفهانـی(. ترجمـه علیرضـا بهارلـو. تهـران: مؤسسـه تألیـف، ترجمـه، 
نشـر آثـار هنـری )متـن(، 241-229.
کریمی، سارا. )1392 .)جامعهشناسی معماری شهر تهران. تهران: تیسا. 
کوپر، جی. سی. )1379 .)فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
گرابـار، الـگ. )1387« .)تأملـی در هنـر قاجـاری و اهمیـت آن«. ترجمـه ولـیاهلل کاووسـی. گلسـتان هنـر. )شـماره 
.95-98 ،)14 پیاپــی، 4
مارزلـف، اولریـش. )1390 .)تصویرسـازی داسـتانی در کتابهـای چـاپ سـنگی فارسـی. ترجمـه شـهروز مهاجـر. 
تهـران: نظـر.
مــرادی، فاتــح. )1398« .)اســطوره و سیاســت: کهنالگوهــای رفتــاری در ایــران باســتان و تــداوم آن در قــدرت و 
سیاسـت«. مطالعـات ایرانـی. )شـماره 36 ،)267-248.
مسـکوب، شـاهرخ. )1374« .)بخـت و کار پهلـوان در آزمـون هفتخـان«. تـن پهلـوان و روان خردمنـد )پژوهشهایـی 
تـازه در شـاهنامه(. تهـران: طرحنـو، 29-61.
مصاحب، غالمحسین. )1381 .)دایرةالمعارف فارسی. ج1 .تهران: امیرکبیر.
معتقدی، کیانوش. )1398« .)کاشیهای هفترنگ عهد قاجار«. مهر پارسه. )شماره 18 ،پیاپی 26 ،)41-36.
معتقــدی، کیانــوش. )1399 .)دروازههــای تهــران. از مجموعــه کتابهــای »تهــران پژوهــی 17 .»تهــران: دفتــر 
پژوهشهــای فرهنگــی.
مکینــژاد، مهــدی. )1389« .)تأثیــر شــاهنامه بــر کاشــیکاری در ایــران«. اســطورهمتن بینانشــانهای: حضــور 
شــاهنامه در هنــر ایــران. تهــران: علمــی و فرهنگــی، 73-91.
نژاد، شاهین. )1394 .)پیشدرآمدی بر اندیشة سیاسی ایرانشهری. ناشر: مؤلف.
هیلنبرنــد، رابــرت. )1388« .)چشــماندازهای جدیــد در تصویرنــگاری شــاهنامه«. زبــان تصویــری شــاهنامه. 
بهکوشــش رابــرت هیلنبرنــد. ترجمــه ســید داود طبایــی. تهــران: فرهنگســتان هنــر؛ مؤسســۀ تألیــف، ترجمــه و 
نشــر آثــار هنــری متــن، 1-15.
Bigham, Clive (1897). A Ride through Western Asia. London: Macmillan & Co.
Brugsch, H. Die Reise del’K.K. (1863). Gesandtschaft nach Persien 1861-1862. vol1. Berlin: 
J.e. Hinrichs.
Merritt-Hawkes, O. A. (1935). Persia - Romance & Reality. London: Nicholson & Watson.
Morier, James. (1818). A Second Journey through Persia, Armenia, and Asia Minor... between 
the years 1810 and 1816. London: Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown.
O’Donovan, Edmond. (1882). The Merv Oasis: Travels and Adventures East of the Caspian 
during the Years 1879 -80-81, Including Five Months Residence among the Tekkes of Merv. 
vol1. London: Smith, Elder & Co.
Scarce, Jennifer. (2019). Qajar Ceramics: Bridging Tradition and Modernity. Malaysia: Islamic 
Arts Museum.
Stuart, Lt. Colonel. (1854). Journal of Residence in Northern Persia. London: Richard Bentley.
www.babel.hathitrust.org
www.christies.com
www.flickr.com
www.wellcomecollection.org