نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

2 کارشناس ارشد، گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

چکیده

در دوره‌ قاجار، باوجود کاربردی‌تر بودن سلاح‌های ‌گرم، سلاح‌های رزمی گذشته کم‌تر تولید می‌شدند. شمشیر، یکی از کارآمدترین سلاح‌های ‌سرد در دوران تاریخی و اسلامی به شمار می‌آید که با داشتن فرم­های متنوع و تزئین با نقوش و فنون مختلف، در جنگ­ها و میهمانی­های رسمی مورداستفاده قرار می­گرفت. هدف این مقاله، معرفی و طبقه‌بندی شمشیرهای دوره‌ قاجار و متعاقباً بررسی نقوش، مضامین و فنون تزئینی آن‌ها و نیز بررسی وجوه تمایز شمشیرهای جنگی و تشریفاتی با استفاده از نقاشی‌ها و عکس‌های این دوره در بررسی‌های تطبیقی است. این پژوهش با رویکرد تاریخی-توصیفی-تطبیقی از روش­های کتابخانه­ای و میدانی بهره گرفته است. بر مبنای یافته‌های حاصل از پژوهش بر 50 نمونه­ شاخص از شمشیرهای این دوره، تیغۀ شمشیرها ازلحاظ میزان ‌انحنا شامل تیغه‌های منحنی، نیمه‌منحنی، مستقیم و تقریباً مستقیم با انحنای کم هستند. فرم‌های کروی و مخروطی، شکل رایج بلچاق‌ها و فرم بادامی‌، شکل رایج وربندها بوده‌اند. در تزئین شمشیرها نقوش گیاهی-هندسی، انسانی-جانوری و کتیبه‌ای با مضامین گوناگون و اغلب با فنون طلاکوبی، قلم‌زنی و آب‌کاری صورت گرفته‌اند. فنون تزئینی گران‌قیمت برخی شمشیرها، کاربردشان را در مراسم‌ رسمی و درباری به‌عنوان سلاح تشریفاتی نمایان می‌سازند که در همین زمینه، نقاشی‌ها و عکس‌های به‌جامانده می‌توانند به افزایش اطلاعات کمک کنند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Typology of Qajar's Swords in Terms of Function, Form; Decorative Motifs and Techniques

نویسندگان [English]

  • Mitra Shateri 1
  • Parastoo Ghasemi 2

1 Assistant Professor, Archaeology, Shahrekord University, Iran

2 MS, Department of Archaeology, Faculty of Literature and huminities, Shahrekord University, Shahrekord, Iran.

چکیده [English]

Iran was always vulnerable to foreign attacks due to the strategic and geometrical features of the country. Therefore, having a powerful army was vital for rulers since their stability or decline relied heavily on the power of the forces and the way they utilized their military tools. During the Islamic era, the weapons industry thrived thank to the stability and peace brought by the Safavid government. Time period studied in this research is the Qajar period; Qajar kings ruled over Iran after the Zand dynasty from 1925 to 1794 A.D. In Qajar period, despite the increasing use of fire arms and the more appropriate use of them, past combat weapons were still produced in limited quantity. During this period, various kinds of cold weapons were used in battlefields, such as bladed weapons, knockers and pounders, throwing weapons, and some tools for capturing castles. The subject matter of the research is examining and classification of swords in this period. Sword is one of the most important and most effective arm of cold weapons during the historical and Islamic era, which was used in various forms and decorations with different motifs and techniques in wars and official celebrations. The purpose of this article is introduction and classification of Qajar’s swords; studying their motifs, themes and their decorative techniques; studying distinction aspects of war and ceremonial swords; and use of paintings and photos of this period in comparative studies. In this regard, these questions were considered that are included: How is the typology of the Qajar’s swords in term of form? What decorative motifs, themes and techniques were used for beautification of Qajar’s swords? What kinds of the functions were for swords and what differences are between the war and the ceremonial swords of this period? How the remained paintings and photos help us in recognizing the swords? This research was conducted by a historical - descriptive and comparative approach; and by combining the method of studying library resources and field studies on 50 distinctive samples of the swords, which are mainly held in interior museums and some museums and collections abroad. Based on the findings of the research, blade of the swords in term of curvature contains curved, semi - curved, straight and almost straight with low curvature. Circular and conical shapes were common forms of quillon; and almond shape were common form of scabbard fittings. The swords are decorated with vegetal - geometrical, human - animal and inscriptive motifs with various themes, and often decorated by gilded working, engraving and etching techniques. The expensive decorative techniques (for examples: inlaying and enameling) of some swords show their use at official ceremonies as ceremonial weapons that in this context, paintings and photos can help us to increase information.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Sword
  • Form
  • Blade
  • quillon
قرآن کریم.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1380). علل الشرایع. ترجمه محمدجواد ذهنی تهرانی. ج1. قم: مؤمنین.
احسانی، محمدتقی. (1390). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
اسکندرنژاد، غزل، و محمدرضا خاکی. (1394). «تأثیر عوامل اجتماعی-تاریخی ایران در عصر قاجار در شکوفایی تعزیه عهد ناصری». مطالعات تطبیقی هنر. (شماره 10)، 119-109.
اسلامی، مونا؛ رهنمون، پوپک. (1391). میناکاری روی فلز. تهران: سمت.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی. (1367). تاریخ منتظم ناصری. مصحح محمد اسماعیل رضوانی. ج3. تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1362). مطلع الشمس: تاریخ ارض اقدس و مشهد مقدس. به اهتمام تیمور برهان لیمودهی. ج1،2. تهران: فرهنگسرا.
آصف، محمد هاشم. (1352). رستم التواریخ. تصحیح و تحشیه از محمد مشیری. تهران: سپهر.
آلکساندر، دیوید. (1387). مجموعه هنر اسلامی: ابزارآلات جنگ. ترجمه غلامحسین علی مازندرانی. ج9. تهران: کارنگ.
آلن، جیمز. (1381). هنر فولادسازی در ایران. ترجمه پرویز تناولی. تهران: یساولی.
بارنز، آلکس. (1366). سفرنامه بارنز: سفر به ایران در عهد فتحعلی­شاه قاجار. ترجمه حسن سلطانی‌فر. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
بنجامین، س. ج. و. (1369). ایران و ایرانیان. ترجمه محمدحسین کردبچه. تهران: جاویدان.
تحویلدار اصفهانی، میرزا حسین‌. (1388). جغرافیای اصفهان: جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر. به کوشش الهه تیرا. تهران: اختران.
توحیدی، ناصر. (1364). سیر تکامل تولید آهن و فولاد در ایران و جهان. تهران: امیرکبیر.
تویسرکانی، حسین. (1379). خواص و مهندسی مواد. تهران: دانشگاه صنعتی اصفهان.
حاجی، اشرف. (1388). «جنگ­افزارهای ایران در عصر قاجار از آغاز تا 1313ق». پایان­نامه کارشناسی ارشد. ری: دانشگاه آزاد اسلامی.
خیام نیشابوری، عمر بن ابراهیم. (1312). نوروزنامه: رساله‌ای در منشاء و تاریخ و آداب جشن نوروز. به کوشش مجتبی مینوی. تهران: مطبعه روشنایی کتابخانه کاوه.
دالمانی، هانری رنه. (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمه فره‌وشی. تهران: گیلان.
دروویل، گاسپار. (1367). سفر در ایران. ترجمه منوچهر اعتماد مقدم. تهران: شباویز.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت­نامه دهخدا. زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی. ج 8 و 9. تهران: دانشگاه تهران.
دوپنچا، رومانوفسکی. (1345). «تاریخچه اسلحه­های سرد در ایران». بررسی‌های تاریخی. (شماره 5)، 100-77.
زکی، محمدحسن. (1363). تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام. ترجمه محمدعلی خلیلی. تهران: اقبال.
ساروی، محمد فتح‌الله بن محمدتقی. (1371). تاریخ محمدی یا احسن التواریخ. به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: امیرکبیر.
سپهر، عبدالحسین­. (1368). یادداشت­های ملک المورخین و مرآت الوقایع مظفری. مقدمه عبدالحسین نوائی. تهران: زرین.
سید صدر، سید ابوالقاسم. (1386). دایره المعارف هنرهای صنایع‌دستی و حرف مربوط به آن. تهران: سیمای دانش.
سیف، هادی. (1369). نقاشی قهوه­خانه. ترجمه سیروس کرباسی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
شریف­زاده، سید عبدالمجید. (1386). «فلزکاری در ایران». رشد آموزش هنر. (شماره 1): 9-4.
طبری، محمد بن جریر. (1363). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمه ابوالقاسم پاینده. ج3. تهران: اساطیر.
طلوعی، محمود. (1378). هفت‌پادشاه: ناگفته­ها از زندگی و روزگار سلاطین قاجار. ج1. تهران: علم.
فاطمی، محسن. (1378). گنج پنهان: صنایع‌دستی استان اصفهان. تهران: کانون تبلیغاتی نماد ایران.
کارآمد، زهرا. (1387). «ساختارشناسی تیغه­های فولادی جوهردار و ارائه طرح درمان و مرمت». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه هنر.
گاردان، کنت آلفردو. (1362). خاطرات مأموریت ژنرال گاردان در ایران. ترجمه عباس اقبال آشتیانی. به کوشش همایون شهیدی. تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ ایران.
مجلسی، محمدباقر. (1363). بحارالانوار: قسمت سوم از جلد پانزدهم. ترجمه ابوالحسن موسوی همدانی. ج2،1. تهران: کتابخانه مسجد حضرت ولی‌عصر(عج).
مدرسی، یحیی و دیگران. (1380). فرهنگ اصطلاحات دوره قاجار: قشون و نظمیه. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
مرزبان، معصومه. (1390). «بررسی تطبیقی ویژگی­های فنی و هنری جنگ­افزارهای سرد ایران در دوره صفوی و قاجار». پایان­نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه هنر.
مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی. (1382). هزار جلوه­ زندگی: تصویرهای ارنست هولتسر از عهد ناصری. به کوشش فریبا فرزام. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
معطوفی، اسدالله. (1382). تاریخ چهارهزارساله ارتش ایران: جنگ و جنگ­آوری بر فلات ایران از تمدن ایلام تا 1320 خورشیدی. ج2. تهران: ایمان.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق. (1351). مآثر سلطانیه: تاریخ جنگ­های ایران و روس. به اهتمام غلامحسین صدری افشار. تهران:  ابن‌سینا.
مین، وی. بی؛ تشینگام، ای دی. (1355). جواهرات سلطنتی ایران. ترجمه مهرداد نبیلی. تهران: بانک مرکزی ایران.
نسخه‌ الکترونیکی کاتالوگ موزه جواهرات ملی ایران. (1387). گواهان تاریخ. کارگردان خسرو سینایی. تهران: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
نفیسی، سعید. (1383). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوران معاصر. تهران: اهورا.
نیری، حمید. (1369). زندگی‌نامه‌ مستوفی‌الممالک. با همکاری سعید وحیدنیا. تهران: وحید.
هدایت، رضا قلی. (1339). تاریخ روضه الصفای ناصری: در ذکر پادشاهان دوره صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه. ج9. قم: مرکزی، خیام، پیروز.
هدایت، رضا قلی. (1373). فهرس التواریخ. به تصحیح و تحشیه عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
وقایع اتفاقیه. (1373). ج1. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
وولف، هانس. ای. (1372). صنایع‌دستی کهن ایران. ترجمه دکتر سیروس ابراهیم‌زاده. تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
Alexander, G. David. (1999). “Dhu'l-faqar and The Legacy of the Prophet: Mirath Rasul Allah”. Gladius. XIX, 157-187.
Egerton, hon. Lord. (1825). A Description of Indian and Oriental Armour. London: W. H Allen & Co.
Larocca, Donald. J. (1996). The Gods of War: The Sacred Imagery and Decoration of Arms and Armor. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Moshtagh Khorasani, Manouchehr. (2006). Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the End of the Qajar Period. Germany: Legat.
URL 1: www.cio-museums.ir, access date (10/ 11/2016)
URL 2: www.christies.com, access date (5/5/2017)
URL 3: www.britishmuseum.org, access date (15/2/2016)
URL 4: www.oriental-arms.com, access date (16/5/2016)
URL 5: www.deadlyweapons-army.blogspot.com, access date (13/7/2017)
URL 6: www.moshtaghkhorasani.com, access date (26/9/2016)
URL 7: www.sothebys.com, access date (5/5/2017)
URL 8: www.hermitagemuseum.org, access date (18/2/2016)
URL 9: www.caravanacollection.com, access date (26/9/2016)
URL 10: www.metmuseum.org, access date (15/2/2016)
URL 11: www.arcimboldo.cz.org, access date (5/11/2016)
URL 12: www.shahnama.caret.cam.ac.uk, access date (9/4/2016)
URL 13: www.malekmuseum.org, access date (2/5/2017)
URL 14: www.iichs.org, access date (30/3/2017)