نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه معماری، دانشگاه آزاد، مشهد، ایران
چکیده
نستعلیق تفاوت‌های صوری بسیاری با ثلث دارد و از آنجا که خصوصیاتش با نیازهای کتیبة ابنیه هماهنگ نبود کاربردش در کتیبه‌نگاری با تاخیر همراه شد. هرچند کتیبه‌هایی به قلم نستعلیق از سدة نهم به جا مانده، کاربرد گستردة این قلم در از سدة یازدهم هجری آغاز شد و پس از مراحلی از تکامل و تحول در سدة سیزدهم از نظر میزان استفاده و ویژگی‌های هنری به اوج رسید. در هر یک از این مراحل کاتبان و معماران برای هماهنگ کردن این قلم با بنا با مساله‌ای ویژه روبرو شدند. عصر قاجار عصر رویارویی کاتبان با ترکیب‌بندی است که نتیجة آن ابداع شیوه‌هایی برای سامان دادن کلمات در قاب کتیبههای ترنجی و طوماری بود که بر مبنای شکل مشترک حروف، عمدتاً بر پایة دوایر و کشیده‌ها، صورت بست. حرم امام رضابه منزلة یک مجموعة باسابقه که جریان مستمری از کتیبه‌نگاری نستعلیق در آن برقرار بود جهت بازشناسی تحولات این قلم مناسب است. در این نوشتار ضمن مرور ویژگی‌های اساسی نستعلیق و معایب آن در کتیبه‌نگاری، ابداعات کاتبان عصر قاجار به استناد کتیبههای حرم امام رضا (ع) مرور و چند اثر از دو کاتب برجستة اوایل سدة چهاردهم، محمحسین کیمیا قلم و محمد موسوی، به منزلة شواهدی از این ابداعات بررسی می‌شود.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
development of Nasta`liq epigraphy in Qajar Period (on the Basis of Imam Riza Shrine Inscriptions)
نویسنده [English]
- Mehdi Sahragard
Assistant Professor, Architecture, Azad University, Mashhad, Iran
چکیده [English]
قلم نستعلیق تفاوت‌های صوری بسیاری با قلم ثلث، پرکاربردترین قلم در کتیبه‌نگاری دورة اسلامی ایران، دارد و از آنجا که خصوصیاتش با نیازهای کتیبة ابنیه هماهنگ نبود کاربردش در کتیبه‌نگاری با تاخیر همراه شد. هرچند کتیبه‌هایی به قلم نستعلیق از سدة نهم به جا مانده، کاربرد گستردة این قلم در کتیبه‌نگاری ابنیه از سدة یازدهم هجری آغاز شد و پس از طی مراحلی از تکامل و تحول در سدة سیزدهم هم از نظر میزان استفاده و هم ویژگی‌های هنری به اوج رسید. در هر یک از این مراحل کاتبان و معماران برای هماهنگ کردن این قلم با بنا با مساله‌ای ویژه روبرو شدند. عصر قاجار عصر رویارویی کاتبان با مساله ترکیب‌بندی است که نتیجة آن ابداع شیوه‌هایی برای سامان دادن کلمات در قاب محدود کتیبههای ترنجی و طوماری بود که بر مبنای شکل مشترک حروف، عمدتاً بر پایة دوایر و کشیده‌ها، صورت بست. حرم امام رضا (ع) به منزلة یک مجموعة معماری باسابقه که جریان مستمری از کتیبه‌نگاری نستعلیق در آن برقرار بود مجموعة مناسبی جهت بازشناسی تحولات این قلم است. از این رو در این نوشتار ضمن مرور ویژگی‌های اساسی قلم نستعلیق و معایب آن در کتیبه‌نگاری، ابداعات کاتبان عصر قاجار به استناد کتیبههای حرم امام رضا (ع) مرور و چند اثر از دو کاتب برجستة اوایل سدة چهاردهم، محمدحسین کیمیا قلم و محمد موسوی، به منزلة شواهدی از این ابداعات بررسی می‌شود. قلم نستعلیق تفاوت‌های صوری بسیاری با قلم ثلث، پرکاربردترین قلم در کتیبه‌نگاری دورة اسلامی ایران، دارد و از آنجا که خصوصیاتش با نیازهای کتیبة ابنیه هماهنگ نبود کاربردش در کتیبه‌نگاری با تاخیر همراه شد. هرچند کتیبه‌هایی به قلم نستعلیق از سدة نهم به جا مانده، کاربرد گستردة این قلم در کتیبه‌نگاری ابنیه از سدة یازدهم هجری آغاز شد و پس از طی مراحلی از تکامل و تحول در سدة سیزدهم هم از نظر میزان استفاده و هم ویژگی‌های هنری به اوج رسید. در هر یک از این مراحل کاتبان و معماران برای هماهنگ کردن این قلم با بنا با مساله‌ای ویژه روبرو شدند. عصر قاجار عصر رویارویی کاتبان با مساله ترکیب‌بندی است که نتیجة آن ابداع شیوه‌هایی برای سامان دادن کلمات در قاب محدود کتیبههای ترنجی و طوماری بود که بر مبنای شکل مشترک حروف، عمدتاً بر پایة دوایر و کشیده‌ها، صورت بست. حرم امام رضا (ع) به منزلة یک مجموعة معماری باسابقه که جریان مستمری از کتیبه‌نگاری نستعلیق در آن برقرار بود مجموعة مناسبی جهت بازشناسی تحولات این قلم است. از این رو در این نوشتار ضمن مرور ویژگی‌های اساسی قلم نستعلیق و معایب آن در کتیبه‌نگاری، ابداعات کاتبان عصر قاجار به استناد کتیبههای حرم امام رضا (ع) مرور و چند اثر از دو کاتب برجستة اوایل سدة چهاردهم، محمدحسین کیمیا قلم و محمد موسوی، به منزلة شواهدی از این ابداعات بررسی می‌شود.
واژگان کلیدی
کلیدواژه‌ها [English]
- epigraphy
- Nasta`liq
- Imam Riza Shrine
- Muhammad Hussain Kimia Qalam
- Muhammad Musavi
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. )1362 .)مطلع الشمس. 3ج. تهران: پیشگام.
توســلیدینانی، محســن. )1393« .)بررســی کتیبههــای دوره شــاهعباس اول بــه قلــم نســتعلیق در محــدودة
اصفهــان«. پایاننامــه کارشناسیارشــد. لرســتان: دانشــگاه لرســتان.
جعفریـان، رسـول. )1388« .)کتیبـة گنبـد امـام رضـا)ع( از آقـا حسـین خوانسـاری«. پیـام بهارسـتان. )شـماره 3 ،)
897-895.
جاللــی، میثــم. )1394 .)آثــار ســنگی مــوزة آســتان قــدس رضــوی. مشــهد: بنیــاد پژوهشهــای اســامی آســتان
قـدس رضـوی.
حسـنی، مـژگان. )1379« .)بررسـی کتیبههـای حـرم امـام رضـا)ع( در دورة قاجاریـه«. پایاننامـه کارشناسیارشـد.
تهـران: دانشـگاه تربیـت مدرس.
حسـینی، سیدهاشـم. )1381« .)بررسـی کتیبههـای مجموعـة آسـتان قـدس رضـوی در دورة صفـوی«. پایاننامـه
کارشناسیارشـد. تهـران: دانشـگاه تربیـت مـدرس.
رحیمــی، جــواد. )1393« .)رضــوان/ بیوکــی، محمدحســن«. دایرةالمعــارف آســتان قــدس رضــوی. مشــهد: بنیــاد
پژوهشهــای اســامی آســتان قــدس رضــوی، 502-501.
رضاقلی هدایت. )1338 .)تاریخ روضه الصفای ناصری. تصحیح جمشید کیانفر. تهران: اساطیر.
صحراگـرد، مهـدی. )1392 .)شـاهکارهای هنـری در آسـتان قـدس رضـوی: کتیبههـای مسـجد گوهرشـاد. مشـهد:
مؤسسـه آفرینشهـای هنـری آسـتان قـدس رضـوی و بـه نشـر.
صحراگــرد، مهــدی. )1395 .)شــاهکارهای هنــری در آســتان قــدس رضــوی: کتیبههــای صحــن عتیــق. مشــهد:
مؤسســه آفرینشهــای هنــری آســتان قــدس رضــوی.
صحراگــرد، مهــدی. )1395 .)شــاهکارهای هنــری در آســتان قــدس رضــوی: کتیبههــای صحــن جدیــد. مشــهد:
مؤسســه آفرینشهــای هنــری آســتان قــدس رضــوی.
ضیایــی، هوالســو؛ و بهــزاد نعمتــی. )1393« .)حجرههــای حــرم«. دایرةالمعــارف آســتان قــدس رضــوی. مشــهد:
بنیــاد پژوهشهــای اســامی آســتان قــدس رضــوی، 431-429.
عطاردی، عزیز اهلل. )1371 .)تاریخ آستان قدس رضوی. مشهد: عطارد.
فاضلبسـطامی، نوروزعلـی. )1390 .)فـردوس التواریـخ. تصحیـح رضـا اکرمـی. تهـران: کتابخانـه مجلـس شـورای
اسالمی.
قلیچخانــی، حمیدرضــا. )1386« .)درخشــانترین خوشــنویس دربــار شــاهعباس، علیرضــا عباســی«. مجموعــه
مقـاالت همایـش خوشنویسـی مکتـب اصفهـان. بهکوشـش مهـدی صحراگـرد. تهـران: فرهنگسـتان هنـر، 72-51.
قمی، قاضی احمد. )1383 .)گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: کتابخانه منوچهری.
کشــاورز، حســن )1393« .)ســاختار خــط نســتعلیق در کتیبههــای حــرم رضــوی«. پایاننامــه کارشناسیارشــد.
تهـران: دانشـگاه سـوره.
مایلهــروی، نجیــب. )1382« .)کتابــی نــه ســمنزاری دلآویــز«. خوشنویســی و فرهنــگ اســامی. ترجمــه اســداهلل
آزاد. مشــهد: بنیــاد پژوهشهــای اســامی آســتان قــدس رضــوی.
محمــدی، رضــا. )1389« .)بررســی کتیبههــای ســردر منــازل تهــران«. پایاننامــه کارشناسیارشــد. تهــران:
دانشــگاه شــاهد.
معتقدی، کیانوش. )1394 .)کتیبههای نستعلیق تهران. تهران: سازمان زیباسازی شهر تهران.
معتقــدی، کیانــوش. )1395« .)مطالعــه ویژگیهــای تاریخــی، هنــری و سبکشناســی کتیبههــای نســتعلیق ســنگی
فصلنامة دانشگاه هنر | شماره 30 | دی 1399
نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی88
سـردر بناهـای قزویـن )دوره قاجـار(«. چیدمـان. )شـماره 15 ،)28-39.
هاشــمینژاد، علیرضــا. )1384« .)معرفــی یکــی از قدیمیتریــن کتیبههــا بــه خــط نســتعلیق«. مطالعــات ایرانــی.
)شــماره 7 ،)258-245.
هاشمینژاد، علیرضا. )1393 .)سبکشناسی خوشنویسی قاجار. تهران: متن.
وحیدیــان، تقــی. )1341« .)کتیبههــای آســتان قــدس )کتیبــة ازارة گنبــد حاتــم خانــی(«. نامــه آســتان قــدس.
)شــماره12 ،)58-62.
وحیدیـان، تقـی. )1342« .)کتیبههـای آسـتان قـدس )کتیبـة ازارة دارالسـعاده(«. نامـه آسـتان قـدس. )شـماره 15 ،)
57-62.
.“Iṣfahān and Shīrāz from Studies Case: Epigraphs Qājār Reading). “2013 (Bavand, Behpoor
.Schick Cemil Irvin and M, Gharipour: Ed, world Muslim the in Architecture and Calligraphy
.Press University E
)