بررسی آرایه‌های هندسی در ازاره‌های کاشی‌ بناهای دورة تیموری ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی (دوران اسلامی)، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

10.30480/vaa.2023.4098.1715

چکیده

ازاره، به بخش پایینی دیوار، از کف تا ارتفاع حدود یک متری اطلاق می‌گردد و اغلب دارای تزییناتی متمایز، نسبت به سایر قسمت‌های دیوار است. ازاره‌ها، در ادوار مختلف، غالباً با تزییناتی همچون: آجرکاری، حجاری، کاشی‌کاری، تلفیق سنگ و کاشی و... و با طرح‌ها و نقوشِ گیاهی و هندسی متنوع، به اجرا در آمده است. ازاره‌های کاشی‌ بناهای دورة تیموری در ایران نیز، از این قاعده مستثنی نیستند و به‌عنوان یکی از باشکوه‌ترین جلوه‌های تزیین در معماری این عصر، شامل مجموعۀ منحصر بفردی از آرایه‌های هندسی است. بنابراین هدف مقالۀ حاضر، معرفی و طبقه‌بندی آرایه-های هندسی شاخصِ به‌کار رفته در ازاره‌های کاشی‌کاری بناهای دورة تیموری ایران و نیز بررسی وجوه اشتراک آن‌ها، با دیگر بناهای شاخص همزمان، در شرق قلمرو تیموریان و سایر حکومت‌های هم عصر، در مطالعات تطبیقی است. در راستای دستیابی به اهداف مذکور، پرسش اصلی این پژوهش را می‌توان چنین مطرح نمود: رایج‌ترین و عمده‌ترین نقوش هندسی/ گره‌ها در ازاره‌های کاشی‌کاری بناهای دورة تیموری در ایران کدام هستند؟‌ روش یافته‌اندوزی بر اساس پژوهشی میدانی و با استناد به منابع مکتوب انجام شده که به روش تحلیلی ـ تطبیقی برمبنای الگوهای هندسی، به تحلیل داده‌های بدست آمده از نمونه‌های مطالعاتی (بیست نمونه) می‌پردازد. دستاوردهای حاصل از این پژوهش که از بررسی نقوش هندسی ازاره‌های کاشی ابنیه عصر تیموری در ایران، به دست آمده، نشان‌دهنده آن است که؛ در ازاره‌های کاشی این دوره بیشترین درصد را، از لحاظ نقوش هندسی، نقوشی بر پایه عدد مبنای شش از قبیل، نقش‌های «شش لانه زنبوری/ شش ضلعی منتظم» که غالباً، در استان یزد قرار دارد و اغلب به رنگ فیروزه‌ای، «شش و تُکّۀ ‌بنددار»، «شش و گیوۀ‌ کشیده»، «شش و شمسه»، «شش و تُکّه‌» و... به خود اختصاص داده است. نتایج مذکور، علاوه ‌بر ایران، در بناهای سایر نقاط حکمرانی تیموریان نیز، متداول بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Study of Geometric Decorations in Tilework Dadoes of Timurid Monuments Iran

نویسندگان [English]

  • Zahra Rashednia 1
  • Ahmad Salehi kakhki 2
1 ph.D. Candidate of Archaeology (Islamic Era), Faculty of Conservation & Restoration, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran.
2 Associated Professor of Archaeology Department, Faculty of Conservation & Restoration, Art University of Isfahan,Isfahan, Iran.
چکیده [English]

The Dado refers to the lower part of the wall from the floor to a height of about one meter, and it often has different decorations than other parts of the wall. Dadoes, in different periods, are often done with decorations such as Brickwork, carving, Tilework, a combining stone and tile, etc and with divers plant and geometric designs and motifs. Tile dadoes of Timurid Monuments in Iran are no exception to this rule and as one of the most magnificent decorative effects in the architecture of this era, includes a unique collection of geometric motifs. Therefore, the purpose of this article is to introduce and classify the geometric motifs of exquisite used in the Tilework Dadoes of Timurid Monuments in Iran and also Survey their Common features with other significant buildings Iran, in comparative studies. Therefore, the main question of this research is arisen as follows: What are the most common and major geometric motifs/ knots in the Tilework Dadoes of Timurid Monuments in Iran? Data collection has been made based on field research and written references that has analyzed the collected data from the samples through Historical-descriptive-comparative method and with a comparative approach based on geometric motifs. The results of this study, which are obtained from the study of Geometric Motifs of tile Dadoes of Timurid buildings in Iran, shows that; In the tile Dadoes of this period, the majority of ornaments , from the aspect of Geometric Motifs, are composed of numerical motifs on the basis of six, such as, "regular hexagonal" motifs, which are often located in Yazd province and often in turquoise color, "Six and Jointed Triangle", "Six and Stretched Give", "Six and roundel", "Six and Triangle", etc. The mentioned results, in addition to Iran, have been common in the buildings of other parts of the Timurid rule also the Dadoes of the tiles of the buildings of the illustrated manuscripts of this period. The Dado refers to the lower part of the wall from the floor to a height of about one meter, and it often has different decorations than other parts of the wall. Dadoes, in different periods, are often done with decorations such as Brickwork, carving, Tilework, a combining stone and tile, etc and with divers plant and geometric designs and motifs. Tile dadoes of Timurid Monuments in Iran are no exception to this rule and as one of the most magnificent decorative effects in the architecture of this era, includes a unique collection of geometric motifs. Therefore, the purpose of this article is to introduce and classify the geometric motifs of exquisite used in the Tilework Dadoes of Timurid Monuments in Iran and also Survey their Common features with other significant buildings Iran, in comparative studies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dado
  • Geometric Motif
  • knot
  • Classification
  • Number the basis of six
- ابن حسام خوسفی، محمد بن حسام الدین. (1381). خاوران نامه؛ شاهکاری از ادبیات و هنر نقاشی ایران (نسخه عکسی کاخ گلستان). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- ابراهیم­زاده، اکرم. (1396). «مطالعه باستان­شناختی مجموعۀ امامزاده شهداء (سلطان ابراهیم) خرّمی ـ ده­بید، شهرستان صفاشهر، استان فارس»، پایان­نامة کارشناسی ارشد رشته باستان­شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت (منتشر نشده). 
- ابراهیم­زاده، اکرم، و احمد صالحی­کاخکی. (1397). «امام­زاده شهداء (سلطان ابراهیم) خرّمی ـ ده­بید فارس؛ خانقاهی از عصر ایلخانی ـ تیموری». پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دورة هشتم، (شماره 19)، 186 ـ 167.
- اتینگهاوزن، ریچارد، و الگ گرابار. (1383). هنر و معماری اسلامی (1). ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: سمت.
- افتخاری، نگار. (1390). «بررسی فنی تطبیقی کاشی­های هفت رنگ سه بنای شاخص دورة تیموری خراسان (مدرسه غیاثیه خرگرد، مجموعۀ تربت­جام و مزار ابوبکر تایبادی)»، پایان­نامة کارشناسی ارشد رشته مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت (منتشر نشده).  
- افشار، ایرج. (1354). یادگارهای یزد، معرفی ابنیه تاریخی و آثار باستانی خاک یزد. ج 2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، یزد: خانه کتاب یزد. 
- اوکین، برنارد. (1381). «منبرهای کاشی­کاری شده ایران». ترجمۀ اکرم بحرالعلومی. اثر، دورة 23، (شماره 35)، 73 ـ 52.
- ـــــــــــ. (1386). معماری تیموری در خراسان. ترجمۀ علی آخشینی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- باسورث، ادموند کلیفورد. (1378). تاریخ غزنویان. ج 2. ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
- بلر، شیلا، و جاناتان بلوم. (1398). هنر و معماری اسلامی 2 (1800 ـ 1250). ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: سمت و فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
- بُمباچی، آلسیو. (1376). «هنر غزنوی» در هنر سامانی و غزنوی. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: مولی.
- پاکباز، رویین. (1385). نقاشی ایران: از دیروز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
- پوپ، آرتور اپهام. (1387). «آذین­های معماری» در سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ج 3. ترجمۀ نوشین دخت نفیسی، تهران: علمی و فرهنگی، 1592 ـ 1487. 
- خادم­زاده، محمد حسن. (1389). معماری دورة آل مظفر یزد (ایلخانی و تیموری) با نگاهی به بناهای عصر اتابکان. با همکاری مجید علومی و الهه الوندیان خاکباز، تهران: هم­پا، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
- رئیس‌زاده، مهناز و مفید، حسین. (1389). احیای هنرهای از یاد رفته: مبانی معماری سنتی در ایران به روایت استاد حسین لرزاده. تهران: مولی.
- زمرشیدی، حسین. (1365). گره‌چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- سامانیان، صمد. (1382). هندسه نقوش اسلامی: ترم سوم آموزشهای فنی و حرفه‌ای رسمی رشته طراحی نقشه فرش. تهران: موسسه فرهنگی و هنری شقایق روستا.
- سپنتا، عبدالحسین. (1348). «تاریخچه­ای از کاشی و معرق اسلامی در ایران». معارف اسلامی، (شماره 9)، 65 ـ 60.
- شعرباف، اصغر. (1385). گره و کاربندی. تهران: سبحان نور.
- شفایی، جواد. (1380). هنر گره‌سازی در معماری و درودگری. ج 2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- شکری، پوریا. (1394). «گونه­شناسی و طبقه­بندی کاشی­های دورة ایلخانی تا حمله تیمور بر اساس فرم و لعاب»، پایان­نامة کارشناسی ارشد رشته باستان­شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت (منتشر نشده). 
- صالحی­کاخکی، احمد. (1372). «معماری ایرانی در شرق خراسان (تربت­جام و تایباد) از قرن پنجم تا دوازدهم هجری»، پایان­نامة کارشناسی ارشد رشته باستان­شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی (منتشر نشده).
- صالحی­کاخکی، احمد، و بهاره تقوی­نژاد. (1396). «پژوهشی بر تزیینات معماری دورة غزنوی». پژوهش­های تاریخی، سال پنجاه و سوم، (شماره 4)، 118 – 91.
- عزیزپور، شادابه، و احمد صالحی­کاخکی. (1392). نقوش و کتیبه­های مساجد گلپایگان، اردستان و زواره. اصفهان: گلدسته.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1350). شاهنامه فردوسی، از روی نسخه خطی بایسنغری. محفوظ در کتابخانة موزه کاخ گلستان، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
- فرشته‌نژاد، مرتضی. (1356). گره‌سازی و گره‌چینی در هنر معماری ایران. تهران: انجمن آثار ملی.
- فرشته­نژاد، مرتضی. (1389). فرهنگ معماری و مرمت معماری (1). تهران: ارکان دانش.
- فغفوری، رباب. (1396). «کاشی کتیبه­های زرین­فام حرم مطهر رضوی از منظر مبانی اعتقادی و اجتماعی». آستان قدس رضوی، (شماره 20)، 39 ـ 27.
- کاربونی، استفانو، و توموکو ماسویا، (1381). کاشیهای ایرانی. ترجمۀ مهناز شایسته­فر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- کیانی، محمدیوسف و همکاران. (1362). مقدمه­ای بر هنر کاشیگری ایران. تهران: موزه رضا عباسی.
- کیانی، محمدیوسف. (1388). تاریخ هنر معماری ایران در دورة اسلامی. تهران: سمت.
- گدار، آندره. (1371). «مسجد مولانای تایباد» در  آثار ایران. ج 1. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: آستان قدس رضوی، 184 ـ 165.
- ـــــــــ. (1371). «میل آهنگان» در  آثار ایران. ج 2. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: آستان قدس رضوی، 316 ـ 311.
- ــــــــ. (1371). «خانقاه - مقبره نصرآباد» در  آثار ایران. ج 4. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: آستان قدس رضوی، 234 ـ 233.
- ماهرالنقش، محمود. (1362). طرح و اجرای نقش در کاشی­کاری ایران دوره­ی اسلامی. دفتر اول، دوم، سوم. تهران: موزه رضا عباسی.
- ماهرالنقش، محمود. (1381). کاشی و کاربرد آن. تهران: سمت.
- مزیدی شرف آبادی، مجید. (1397). «بررسی تزیینات مجموعۀ سلطان بُندرآباد یزد و کاربرد آن در گرافیک معاصر»، پایان­نامة کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری (منتشر نشده).
- مصطفوی، محمدتقی. (1343). اقلیم پارس؛ آثار تاریخی و اماکن باستانی فارس. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- میش مست­نهی، مسلم، و محمد مرتضوی. (1399). «بررسی فنی، تاریخی و دسته­بندی تزیینات زرآراسته در کاشی­های دوران اسلامی ایران». مطالعات باستان­شناسی، دورة 12، (شماره 1)، 261 ـ 243.
- واتسون، الیور. (1390). سفال زرین­فام ایرانی. ترجمۀ شکوه خسروی، تهران: سروش.
- ویلبر، دونالد، و گلمبک، لیزا. (1374). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمۀ کرامت الله افسر و محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- ویلبر، دونالد نیوتن. (1393). معماری اسلامی ایران در دورة ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: علمی و فرهنگی.
- ویلکینسون، چارلز. (1391). نیشابور: برخی ساختمان­های اوایل اسلام و تزیینات آن­ها. ترجمۀ هادی بکائیان، مشهد: انتشارات مرندیز.
- هیلن­براند، رابرت. (1379). معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنی. ترجمۀ ایرج اعتصام، تهران: شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری.
- ــــــــــــــــ.. (1387). هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ اردشیر اشراقی، تهران: روزنه.
- Adle, Chahryâr.(1974). »Note sur le »Qabr-i Šāhrūḫ« de Damghan«, dans Le Monde Iranien et l'Islam, Tome 2, Genève: Librairie Droz, 173 – 186.
- Aube, Sandra and et al. (2020). »The Complex of Gawhar Shad in Herat: New Findings about its Architecture and Ceramic Tile Decorations«, Iran, Vol 58, 1 – 22.
- Aube, Sandra. (2016). »The Uzun Hasan Mosque in Tabriz: New Perspectives on a Tabrizi Ceramic Tile Workshop«, Muqarnas, Vol 33, 33 – 62.
- Barry, Michael).1995). Colour and Symbolism in Islamic Architecture; Eight Centuries of the Tile-Maker's Art. Parise: Thames and Hudson.
- Blessing, Patrica. (2017). »Seljuk past and Timurid present: Tile Decoration of the Yesil Kulliye in bursa«.Gesta, Vol 56, (No 2), 225 – 250.
- ______________. (2019). »The Blue-and-White Tiles of the Muradiye in Edirne: Architectural Decoration between Tabriz, Damascus, and Cairo«. Muqarnas, Vol 36, 101 – 129.
- Cağhan Keskin, Mustafa. (2012). »Timurid Tile Style in Anatolia and Footprints of Masters of Tabriz«, 1 st International Conference on Architecture & Urban Design 19-12 April 2012, EPOKA University, 1353 – 1373.
-Pickett, Douglas).1997). Early Persian Tilework, The Mediewal Flowering of Kashi. London:Associated University Press.
- O'Kane, Bernard. (1976). »The Madrasa al-Ghiyasiyya Khargird«. Iran, Vol 14, 79 – 92.
- ___________. (1979). »Taybad, Turbat-I Jam and Timurid Vaulting« Iran, Vol 17, 87 – 104.
- Samkoff, Aneta. (2014). »From Central Asia to Anatolia: the transmission of the black-line technique and the development of pre-Ottoman tilework«. Anatolia Studies, Vol 64, 199 – 215.
- Soustiel, Jean, and Yves Porter. (2003). Tombs of Paradise; The Shah-e Zende in Samarkand and architectural Ceramics of Central Asia. Hong Kong: Editions Monelle Hayot.
- Stierlin, Henry. (2002). Islamic art and architecture. London: Thames and Hudson.
- Watson, Oliver. (1975). »The Masjid- I Ali, Quhrud: an architectural and epigraphic survey«. Iran, Vol 13, 59 – 74.
- URL 1: https://archnet.org (access date 2020/10/30)         
- URL 2: https://collections.vam.ac.uk (access date: 2020/11/29)
- URL 3:  www.davidmus.dk (access date: 2019/01/24)
- URL 4: www.metmuseum.org (access date: 2019/12/5)