تحلیل و طبقه بندی زوج نگاری های نیمة نخست عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی، گروه پارچه و لباس، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر ایران، تهران، ایران

10.30480/vaa.2022.3980.1684

چکیده

پیکرنگاری درباری، سبک نخست نقاشی عصر قاجار است که هرچند پیش‌تر از این عهد و در اواخر حکومت صفوی شکل می‌گیرد اما در زمان فرمانروایی پادشاهان اولیة سلسله قاجار یعنی آغامحمدخان تا محمدشاه در شکل گسترده رواج می‌یابد و اوج آن مصادف با امارت دومین شهریار این خاندان یعنی فتحعلی‌شاه است. در بسیاری از این نوع نقاشی‌ها، فقط یک پیکره در قاب تصویر خودنمایی می‌کند و در نمونه‌های متعددی نیز دو یا چند تن به نمایش درآمده‌اند. هدف این مقاله، تحلیل و بررسی گونه‌ای از پیکرنگاری‌‌های درباری است که با حضور دو تن در ترکیب تصویر، در قالب زوج‌نگاری شناخته می‌شود. با این حساب پرسش آن است: چگونه می‌توان زوج‌نگاری‌های نیمة نخست عصر قاجار را از منظر محتوا طبقه‌بندی کرد؟ نتیجة این مطالعه به شیوة تحلیلی تطبیقی دربارة هجده تصویر نمونه‌گیری شده به صورت احتمالی طبقه‌بندی شده؛ نشان می‌دهد که می‌توان زوج‌نگاری‌های نیمة نخست عصر قاجار را در قالب دلدادگان، همراهان هم‌شأن، شاهزاده‌خانم‌ها/ شاهزادگان و خدمه و البته والده/ والد و فرزند تقسیم نمود. چنانچه ترکیب تصویر و جزییاتی همچون پوشش و آرایه‌های تزیینی لباس افراد، بیانگر آن است بسیاری از نمونه‌هایی که پیش از این به عشاق تعبیر شده‌اند، به‌واقع شاهزاده‌خانم‌هایی هستند که با خدمتکار مرد، همراهی شده و به تصویر درآمده‌اند. نکتة دیگر آنکه هرچند خدمة شاهزاده‌خانم‌ها در صورت زنانه و مردانه نمود دارد اما ملازمان شاهزادگان، صرفاً درقالب جنسیت مردانه ـ و نه کنیز ـ ظاهر می‌شود. افزون‌براین، تعامل افراد هم‌شأن با جنسیت مشابه همچون مؤانست دو بانوی نوازنده یا نمایش فرزند خردسال (پسر) در آغوش مادر و در جوار پدر از دیگر موضوعاتی است که در این طیف از پیکرنگاری‌ها با کمّیت اندک دنبال ‌شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis and Classification of Couple Portraits of the First Half of the Qajar Era

نویسنده [English]

  • ameneh mafitabar
Assistant Professor, Textile and Clothing Design Department, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran
چکیده [English]

Royal figurative painting is the painting style of the first half of the Qajar era that actually dawned in the late Safavid era and lasted up to the reign of Mohammad Shah, although its culmination was during the reign of Fath ali Shah. The present study aims to analyze and examine royal figurative paintings depicting two individuals as couples. Thus, the research question is : How is it possible to classify the couple portraits of the first half of the Qajar era from the perspective of content? Results of the present comparative- analytical study of 18 samples collected through stratified probability sampling indicate that in most remaining examples, couple portraits demonstrate a man and a woman in superior and commensurate positions, embracing each other while sitting, standing, or lying. There may be times when one is standing while the other is sitting; nonetheless, the plan, along with the other details such as their clothes and ornaments on their clothes, indicate their equal social status. Others, which are fewer in number, show two women of equal status, such as a princess or a musician, in a way that all the elements of the image are symmetrical and at their service. In this respect, there have been few equal men. In other numerous accounts, which can be classified as a prince/ princess and a servant, in some cases, a princess is accompanied with a female servant and in other cases with a steward.The composition of the portraits and details such as the clothing and accessories of the individuals reveal that many of the works that have been interpreted to be portraits of lovers are in fact portraits of princesses accompanied by a male servant. The other noteworthy point is that although princesses have been portrayed to have both male and female crew, the servants of princes have been illustrated to be exclusively male, and no maidens are thus portrayed accompanying princes. Besides, a young son in the arms of his mother or by his father's side are among the other themes depicted in this type of royal figurative paintings, albeit in fewer quantities. Therefore the couple portraits of the first half of the Qajar era can be classified into portraits of sweethearts, companions, princes / processes, and their servants, and of course, parents and children. Yet, it is rare to see a relationship between mother and child or two women. Moreover, little can be stated about the embodiment of a father and child (son) relationship and the company of two men; the latter may be discussed with more skepticism. There has not been a record of an illustration with a prince and a female servant, or a father/ mother and a daughter.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar Painting
  • Royal figurative painting
  • Couple Portraiture
  • Fathali Shah
آژند، یعقوب. (1384). مکتب نگارگری تبریز و قزوین ـ مشهد. تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب. (1389). نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران). ج 2. تهران: سمت.
آژند، یعقوب. (1393). مکتب نگارگری اصفهان. چ 2. تهران: فرهنگستان هنر.
اثنی­عشری، نفیسه و آشوری، محمدتقی. (1396). «بهره­گیری فتحعلی­شاه از زبان تصویر در قدرت­نمایی». نامه هنرهای تجسمی و کاربردی. 10 (20): 58- 47.
اسکارچیا، جان روبرتو (1376). هنر صفوی زند قاجار. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
انجمن بین­المللی زنان در ایران. (1352). نگار زن. تهران: انجمن بین­المللی زنان در ایران.
اولیویه، آنتوان (1371). سفرنامه اولیویه. ترجمه محمدطاهر میرزا. تهران: اطلاعات.
بینیون، لورنس؛ ویلکینسون، ج. و. س. و گری، بازیل. (1383). سیر تاریخ نقاشی ایرانی. ترجمه محمد ایرانمنش. تهران: امیرکبیر.
پاکباز، رویین. (1385). نقاشی ایران. چ 5. تهران: زرین و سیمین.
پنجه­باشی، الهه. (1398). «بازاندیشی مفهوم قدرت از دیدگاه فوکو در پیکرنگاری فتحعلی­شاه از مهرعلی». رهپویه هنر.1 (3): 46- 39.
پنجه­باشی، الهه. (1400). «مطالعه تطبیقی پیکرنگاری نظامی در دورة فتحعلی­شاه و ناصرالدین­شاه قاجار». مطالعات تاریخ انتظامی. 8 (29): 144- 113.
جهانگرد، علی­اکبر؛ شیرازی، علی­اصغر و پوررضاییان، مهدی. (1394). «تحلیل پیوندهای زیبایی­شناختی شعر بازگشت و نقاشی پیکرنگاری درباری در دوره فتحعلی­شاه قاجار». کیمیای هنر. 4 (16): 122- 107.
خلیلی، ناصر. (1383). گرایش به غرب در هنر قاجار عثمانی و هند. ترجمه پیام بهتاش. تهران: کارنگ.
دیبا، لیلا. (1374). «نقاشی زیرلاکی». هنرهای ایران. گردآوری ر. دبلیو فریه. ترجمه پرویز مرزبان. فرزان. تهران: 254 ـ 243
دیبا، لیلا. (1378). «تصویر قدرت و قدرت تصویر». ایران­نامه. 18 (67): 452- 423.
رابی، جولین. (1398). چهره­نگاری­های قاجاری. ترجمه علیرضا بهارلو. تهران: پیکره.
رابینسون، ب. و. (1374). «نقاشی پس از دوره صفویه». هنرهای ایران. گردآوری ر. دبلیو فریه. ترجمه پرویز مرزبان. تهران: فروزان­فر: 231- 224.
رابینسون، ب. و. (1379). «نقاشی ایران در دوره قاجار». اوج­های درخشان هنر ایران. گردآوری ریچارد اتینگهاوزن و احسان یارشاطر. ترجمه هرمز عبداللهی و رویین پاکباز. تهران: آگه: 371- 341.
رهنورد، زهرا. (1386). نگارگری. تهران: سمت.
علیمحمدی اردکانی، جواد (1394). همگامی ادبیات و نقاشی قاجار. تهران: یساولی.
غیبی، مهرآسا. (1386). هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: هیرمند.
فالک، اس. جی. (1393). شمایل­نگاران قاجار. ترجمه علیرضا بهارلو. تهران: پیکره.
فدوی، سید محمد. (1397). تصویرسازی در عصر صفویه و قاجار. چ 3. تهران: دانشگاه تهران.
فلور، ویلم. (1395). نقاشی دیواری در دوره قاجار. ترجمه علیرضا بهارلو. تهران: پیکره.
فهیمی­فر، اصغر؛ خدایار، ابراهیم و نریمی، مریم. (1394).«تحلیل پیوندهای زیبایی­شناختی شعر بازگشت و نقاشی پیکرنگاری درباری در دوره فتحعلی­شاه قاجار». پژوهش­های ادبیات تطبیقی. 3 (6): 156- 131.
کن­بای، شیلا. (1382). نقاشی ایرانی. ترجمه مهدی حسینی. چ 2. تهران: دانشگاه هنر.
کیاوش، فرشته و آشوری، محمدتقی. (1398). «شمایل­نگاری پوشش و آرایه­های زن قاجار به روایت تابلوی دختر با طوطی اثر مهر علی». باغ نظر. 16 (79): 38- 29.
گروبه، اِ و سیمز، الینور. (1374). «نقاشی». هنرهای ایران. گردآوری ر. دبلیو فریه. ترجمه پرویز مرزبان. تهران: فروزان­فر: 224- 200.
مافی­تبار، آمنه و کاتب، فاطمه. (1397). «بازیابی طرح و نقش پارچه­های عصر فتحعلی­شاه قاجار با استفاده از پیکرنگاری درباری». پژوهش هنر اصفهان. 8 (15): 106- 87.
محمدی، رامونا. (1389). تاریخ و سبک­شناسی نگارگری و نقاشی ایرانی. تهران: فارسیران.
ملک­اسماعیلی، شیرین و حسینی­راد، عبدالمجید. (1388). «مرقع­سازی و سرانجام آن در دورة قاجار». هنرهای زیبا. 10 (39): 54- 43.
میرزایی­مهر، علی­اصغر حسینی، مهدی. (1396). «کشف ارزش تصویر در هنر عهد فتحعلی­شاه قاجار». مبانی نظری هنرهای تجسمی. 2 (4): 110- 99.
نوایی لواسانی، زهرا. (1392). نگاهی به نقاشی دوره قاجار. تهران: نیک خرد.