1
کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
2
استادیار، دانشکده هنر و معماری دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
10.30480/vaa.2022.3971.1682
چکیده
«جیقه» یا «جقّه» یکی از گونه‌های رایج جواهرات سلطنتی ایران در دورۀ قاجار محسوب می‌شود. جیقه‌های سلطنتی غالباً جزو زیورآلات مردانه شناخته می‌شود و مختص آرایش و پوشش مقام پادشاه یا شاهزادگان در مراسم تاجگذاری، سلام نوروز، بارعام و نظایر آن بوده است. ازاین‌رو گاه در کنار تخت و تاج و شمشیر به عنوان اسباب سلطنت معرفی شده است. جیقه‌ها از نظر فرم، تزئین و شیوۀ ساخت متنوع هستند و بررسی آنها می‌تواند در شناخت گوشه‌ای از تاریخ و سنت جواهرسازی ایران مفید واقع شود. موضوع مقالۀ پیش رو طبقه‌بندی و گونه‌شناسی جیقه‌های سلطنتی ایران در دورۀ قاجار با توجه به ویژگی‌های فنی و فرمی و تزئینی است. به این منظور جیقه‌های موجود در خزانۀ جواهرات ملی ایران مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته است. انتخاب نمونه‌ها به‌گونه‌ای بوده است که حتی‌الامکان همۀ انواع جیقه‌ها را پوشش دهد و نتایج آن به کل جیقه‌های سلطنتی قابل تعمیم باشد. این مقاله به شیوۀ توصیفی‌ـ تحلیلی و بر مبنای مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای نوشته شده است. بر این اساس، جیقه‌های سلطنتی ایران در دورۀ قاجار در سه دستۀ کلی «جیقه بته‌جقه»، «جیقه شیروخورشید»، و «جیقه فرنگی« مورد بحث قرار گرفته است. فرم اصلی این جیقه‌ها متأثر از فرم سرپیچ‌های هندی است و لااقل از دورۀ افشار در جواهرسازی درباری ایران رایج شده است و تا پایان قاجار بدون تغییر مانده است. جیقه شیروخورشید که از نیمۀ دوم قرن سیزدهم هجری در جواهرسازی سلطنتی دربار قاجار متداول شد، اما از دورۀ ناصرالدین‌شاه در جیقه‌های سلطنتی به‌کار گرفته شد. همچنین جیقه‌های فرنگی متنوع‌ترین گونه از جیقه‌های سلطنتی ایران در دوره قاجار به‌شمار می‌رود. این جیقه‌ها متأثر از دو سبک جواهرسازی «جورجیایی» و «ویکتوریایی» است. اثر این دو سبک به ترتیب در جیقه‌های فرنگی دورۀ فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه دیده می‌شود و شاخصۀ اصلی تشخیص آنها از روی فرم‌ها و نقوش تزئینی است.
)