گونه‌شناسی شمشیرهای دوره‌ قاجار در قالب کاربرد فرم، نقوش و فنون تزئینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

2 کارشناس ارشد، گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

چکیده

در دوره‌ قاجار، باوجود کاربردی‌تر بودن سلاح‌های ‌گرم، سلاح‌های رزمی گذشته کم‌تر تولید می‌شدند. شمشیر، یکی از کارآمدترین سلاح‌های ‌سرد در دوران تاریخی و اسلامی به شمار می‌آید که با داشتن فرم­های متنوع و تزئین با نقوش و فنون مختلف، در جنگ­ها و میهمانی­های رسمی مورداستفاده قرار می­گرفت. هدف این مقاله، معرفی و طبقه‌بندی شمشیرهای دوره‌ قاجار و متعاقباً بررسی نقوش، مضامین و فنون تزئینی آن‌ها و نیز بررسی وجوه تمایز شمشیرهای جنگی و تشریفاتی با استفاده از نقاشی‌ها و عکس‌های این دوره در بررسی‌های تطبیقی است. این پژوهش با رویکرد تاریخی-توصیفی-تطبیقی از روش­های کتابخانه­ای و میدانی بهره گرفته است. بر مبنای یافته‌های حاصل از پژوهش بر 50 نمونه­ شاخص از شمشیرهای این دوره، تیغۀ شمشیرها ازلحاظ میزان ‌انحنا شامل تیغه‌های منحنی، نیمه‌منحنی، مستقیم و تقریباً مستقیم با انحنای کم هستند. فرم‌های کروی و مخروطی، شکل رایج بلچاق‌ها و فرم بادامی‌، شکل رایج وربندها بوده‌اند. در تزئین شمشیرها نقوش گیاهی-هندسی، انسانی-جانوری و کتیبه‌ای با مضامین گوناگون و اغلب با فنون طلاکوبی، قلم‌زنی و آب‌کاری صورت گرفته‌اند. فنون تزئینی گران‌قیمت برخی شمشیرها، کاربردشان را در مراسم‌ رسمی و درباری به‌عنوان سلاح تشریفاتی نمایان می‌سازند که در همین زمینه، نقاشی‌ها و عکس‌های به‌جامانده می‌توانند به افزایش اطلاعات کمک کنند.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1380). علل الشرایع. ترجمه محمدجواد ذهنی تهرانی. ج1. قم: مؤمنین.
احسانی، محمدتقی. (1390). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
اسکندرنژاد، غزل، و محمدرضا خاکی. (1394). «تأثیر عوامل اجتماعی-تاریخی ایران در عصر قاجار در شکوفایی تعزیه عهد ناصری». مطالعات تطبیقی هنر. (شماره 10)، 119-109.
اسلامی، مونا؛ رهنمون، پوپک. (1391). میناکاری روی فلز. تهران: سمت.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی. (1367). تاریخ منتظم ناصری. مصحح محمد اسماعیل رضوانی. ج3. تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1362). مطلع الشمس: تاریخ ارض اقدس و مشهد مقدس. به اهتمام تیمور برهان لیمودهی. ج1،2. تهران: فرهنگسرا.
آصف، محمد هاشم. (1352). رستم التواریخ. تصحیح و تحشیه از محمد مشیری. تهران: سپهر.
آلکساندر، دیوید. (1387). مجموعه هنر اسلامی: ابزارآلات جنگ. ترجمه غلامحسین علی مازندرانی. ج9. تهران: کارنگ.
آلن، جیمز. (1381). هنر فولادسازی در ایران. ترجمه پرویز تناولی. تهران: یساولی.
بارنز، آلکس. (1366). سفرنامه بارنز: سفر به ایران در عهد فتحعلی­شاه قاجار. ترجمه حسن سلطانی‌فر. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
بنجامین، س. ج. و. (1369). ایران و ایرانیان. ترجمه محمدحسین کردبچه. تهران: جاویدان.
تحویلدار اصفهانی، میرزا حسین‌. (1388). جغرافیای اصفهان: جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر. به کوشش الهه تیرا. تهران: اختران.
توحیدی، ناصر. (1364). سیر تکامل تولید آهن و فولاد در ایران و جهان. تهران: امیرکبیر.
تویسرکانی، حسین. (1379). خواص و مهندسی مواد. تهران: دانشگاه صنعتی اصفهان.
حاجی، اشرف. (1388). «جنگ­افزارهای ایران در عصر قاجار از آغاز تا 1313ق». پایان­نامه کارشناسی ارشد. ری: دانشگاه آزاد اسلامی.
خیام نیشابوری، عمر بن ابراهیم. (1312). نوروزنامه: رساله‌ای در منشاء و تاریخ و آداب جشن نوروز. به کوشش مجتبی مینوی. تهران: مطبعه روشنایی کتابخانه کاوه.
دالمانی، هانری رنه. (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمه فره‌وشی. تهران: گیلان.
دروویل، گاسپار. (1367). سفر در ایران. ترجمه منوچهر اعتماد مقدم. تهران: شباویز.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت­نامه دهخدا. زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی. ج 8 و 9. تهران: دانشگاه تهران.
دوپنچا، رومانوفسکی. (1345). «تاریخچه اسلحه­های سرد در ایران». بررسی‌های تاریخی. (شماره 5)، 100-77.
زکی، محمدحسن. (1363). تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام. ترجمه محمدعلی خلیلی. تهران: اقبال.
ساروی، محمد فتح‌الله بن محمدتقی. (1371). تاریخ محمدی یا احسن التواریخ. به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: امیرکبیر.
سپهر، عبدالحسین­. (1368). یادداشت­های ملک المورخین و مرآت الوقایع مظفری. مقدمه عبدالحسین نوائی. تهران: زرین.
سید صدر، سید ابوالقاسم. (1386). دایره المعارف هنرهای صنایع‌دستی و حرف مربوط به آن. تهران: سیمای دانش.
سیف، هادی. (1369). نقاشی قهوه­خانه. ترجمه سیروس کرباسی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
شریف­زاده، سید عبدالمجید. (1386). «فلزکاری در ایران». رشد آموزش هنر. (شماره 1): 9-4.
طبری، محمد بن جریر. (1363). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمه ابوالقاسم پاینده. ج3. تهران: اساطیر.
طلوعی، محمود. (1378). هفت‌پادشاه: ناگفته­ها از زندگی و روزگار سلاطین قاجار. ج1. تهران: علم.
فاطمی، محسن. (1378). گنج پنهان: صنایع‌دستی استان اصفهان. تهران: کانون تبلیغاتی نماد ایران.
کارآمد، زهرا. (1387). «ساختارشناسی تیغه­های فولادی جوهردار و ارائه طرح درمان و مرمت». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه هنر.
گاردان، کنت آلفردو. (1362). خاطرات مأموریت ژنرال گاردان در ایران. ترجمه عباس اقبال آشتیانی. به کوشش همایون شهیدی. تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ ایران.
مجلسی، محمدباقر. (1363). بحارالانوار: قسمت سوم از جلد پانزدهم. ترجمه ابوالحسن موسوی همدانی. ج2،1. تهران: کتابخانه مسجد حضرت ولی‌عصر(عج).
مدرسی، یحیی و دیگران. (1380). فرهنگ اصطلاحات دوره قاجار: قشون و نظمیه. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
مرزبان، معصومه. (1390). «بررسی تطبیقی ویژگی­های فنی و هنری جنگ­افزارهای سرد ایران در دوره صفوی و قاجار». پایان­نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه هنر.
مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی. (1382). هزار جلوه­ زندگی: تصویرهای ارنست هولتسر از عهد ناصری. به کوشش فریبا فرزام. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
معطوفی، اسدالله. (1382). تاریخ چهارهزارساله ارتش ایران: جنگ و جنگ­آوری بر فلات ایران از تمدن ایلام تا 1320 خورشیدی. ج2. تهران: ایمان.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق. (1351). مآثر سلطانیه: تاریخ جنگ­های ایران و روس. به اهتمام غلامحسین صدری افشار. تهران:  ابن‌سینا.
مین، وی. بی؛ تشینگام، ای دی. (1355). جواهرات سلطنتی ایران. ترجمه مهرداد نبیلی. تهران: بانک مرکزی ایران.
نسخه‌ الکترونیکی کاتالوگ موزه جواهرات ملی ایران. (1387). گواهان تاریخ. کارگردان خسرو سینایی. تهران: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
نفیسی، سعید. (1383). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوران معاصر. تهران: اهورا.
نیری، حمید. (1369). زندگی‌نامه‌ مستوفی‌الممالک. با همکاری سعید وحیدنیا. تهران: وحید.
هدایت، رضا قلی. (1339). تاریخ روضه الصفای ناصری: در ذکر پادشاهان دوره صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه. ج9. قم: مرکزی، خیام، پیروز.
هدایت، رضا قلی. (1373). فهرس التواریخ. به تصحیح و تحشیه عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
وقایع اتفاقیه. (1373). ج1. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
وولف، هانس. ای. (1372). صنایع‌دستی کهن ایران. ترجمه دکتر سیروس ابراهیم‌زاده. تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
Alexander, G. David. (1999). “Dhu'l-faqar and The Legacy of the Prophet: Mirath Rasul Allah”. Gladius. XIX, 157-187.
Egerton, hon. Lord. (1825). A Description of Indian and Oriental Armour. London: W. H Allen & Co.
Larocca, Donald. J. (1996). The Gods of War: The Sacred Imagery and Decoration of Arms and Armor. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Moshtagh Khorasani, Manouchehr. (2006). Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the End of the Qajar Period. Germany: Legat.
URL 1: www.cio-museums.ir, access date (10/ 11/2016)
URL 2: www.christies.com, access date (5/5/2017)
URL 3: www.britishmuseum.org, access date (15/2/2016)
URL 4: www.oriental-arms.com, access date (16/5/2016)
URL 5: www.deadlyweapons-army.blogspot.com, access date (13/7/2017)
URL 6: www.moshtaghkhorasani.com, access date (26/9/2016)
URL 7: www.sothebys.com, access date (5/5/2017)
URL 8: www.hermitagemuseum.org, access date (18/2/2016)
URL 9: www.caravanacollection.com, access date (26/9/2016)
URL 10: www.metmuseum.org, access date (15/2/2016)
URL 11: www.arcimboldo.cz.org, access date (5/11/2016)
URL 12: www.shahnama.caret.cam.ac.uk, access date (9/4/2016)
URL 13: www.malekmuseum.org, access date (2/5/2017)
URL 14: www.iichs.org, access date (30/3/2017)