بُعدِ چهارم در ایوان بزرگ تاق بستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران

چکیده

حجاری نقش برجسته‌های صخره‌ای از هزاره سوم ق.م در ایران رواج داشته است. در دوره ساسانی نقش برجسته‌ها از نظر فرم، ظرافت تراش، پرداختن به جزییات، ایجاد تزیین، نمایش موتیف‌های پوشاک و حتی به‌کار بردن نمادهای ایرانی و غیر ایرانی (یونانی)، از تمامی ادوار پیش از خود برتری و تنوع بیشتری می‌یابند. ایوان بزرگ تاق ‌بستان دارای چهار صحنه با مضامین تاج‌ستانی، صحنه رزم انفرادی پادشاه، صحنه شکار و موسیقی و ضیافت در فضای داخلی و نمای بیرونی آن است. بیشتر پژوهشگران معتقدند که تمامی نقوش ایوان بزرگ متعلق به دوره خسرو دوم پادشاه ساسانی است. این نوشته در پی پاسخ به این پرسش است که نقوش ایوان بزرگ دارای چه معانی و رموزی و کارکرد ایوان چه بوده و بعد چهارم چگونه در آن تصویر شده است؟ هدف از این پژوهش تحلیل مضامین و شناسایی رموز نگاره‌های ایوان بزرگ و ایجاد پیوند معنایی میان صحنه-های گوناگون این اثر است. یافته‌ها حاکی از آن است که ایوان بزرگ، گور نمادین خسرو دوم و نقوش آن بیانگر روایتی از چهار مرحله از زندگانی خسرو دوم در چهار صحنه مختلف می‌باشد؛ این مراحل صحنه‌هایی از تاج‌ستانی تا مرحله مرگ پادشاه است. با این تفسیر بُعد چهارم که تصویر نمودن زمان و حرکت و معنا در تصاویر می‌باشد، در ایوان بزرگ تاق بستان مشاهده می‌شود. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و داده‌ها از طریق منابع کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است.

کلیدواژه‌ها


آذرنوش، مسعود. (1374). «نگاهی دیگر به شاهپور دوم و اردشیر دوم و شاهپور سوم؛ پیشنهادی برای بازنویسی بخشی از تاریخ ساسانیان». باستان­شناسی و تاریخ. (شماره 19)، 66-54.
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن اسحاق. (1349). البلدان. ترجمۀ ح مسعود. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. (1340). مسالک و ممالک. ترجمۀ محمد بن اسعد بن عبدالله تستری. به­کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الیاده، میرچا. (1376). رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.
بارتولد و. (1372). تذکره جغرافیای تاریخی ایران. ترجمه حمزه سردادور. تهران: توس.
پوپ، آرتور. (1373). معماری ایران. ترجمه غلام‌حسین صدری افشار. تهران: فرهنگان.
حاتم، غلامعلی. (1392). «خسرو و شبدیز در طاق‌بستان». در مجموعه مقالات کتاب: طاق‌بستان. به­کوشش بهمن نامور مطلق. تهران: سخن، 30-9.
حیدری، احمد. (1381) .«گور-نیایشگاه صخره­ای تاق بستان». اثر. (شماره 33و 34)، 99-89.
دوشن­گیمن، ژاک. (1375). دین ایران باستان. ترجمه رویا منجم. تهران: فکر روز.
دیری، حسین، و محمدتقی آشوری. (1395). «بررسی کهن‌الگوی آب و کمان­کشی در داستان رستم و اسفندیار از منظر آیکونولوژی». نامه هنرهای تجسمی و کاربردی. (شماره 17)، 36-19.
روح‌الامینی، محمود. (1376). آیین و جشن­های کهن در ایران امروزی. تهران: آگاه.
زنر، آر.سی. (1375). زروان (معمای زرتشتی­گری). ترجمۀ تیمور قادری. تهران: فکر روز.
 سرخوش کرتیس، وستا. (1376). اسطوره‌های ایرانی. ترجمه عباس منجر. تهران: نشر مرکز.
 شیخی، علیرضا، و محمدتقی آشوری. (1394). «تداوم نقش‌مایه‌های ساسانی در تحلیل سه اثر گچ‌بری دوره سلجوقی (مطالعه موردی: محراب‌های رباط شرف و مسجد گنبد سنگان)». نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، (شماره 13)، 80-61.
 عبدی، ناهید. (1392). «تحلیل آیکونوگرافیک نگاره­های طاق‌بستان». در مجموعه مقالات کتاب: طاق‌بستان. به­کوشش بهمن نامور مطلق. تهران: سخن، 108-93.
فره­وشی، بهرام. 1364. جهان فروری. تهران: کاریان.
فون­گال، هوبرتوس. (1378). جنگ سواران. ترجمه فرامرز نجد سمیعی. تهران: نسیم دانش.
کالینز، پیتر. (1375). دگرگونی آرمان­ها در معماری مدرن. ترجمه حسین حسین پور. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کریستین­سن، آرتور. (1375). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
گلزاری، مسعود. (بی­تا). کرمانشاهان باستان از آغاز تا آخر سده سیزدهم هجری قمری. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
گیرشمن، رمن. (1370). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمه بهرام فره­وشی. ج2. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
گیرشمن، رمن. (1386).  ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. تهران: علمی و فرهنگی.
مترلینگ، موریس. (1354). بعد چهارم. ترجمه منصور شریف زندیه. تهران: اقبال.
محمودی، محمدعلی. (1388). «جشن آبریزگان و تاق بزرگ طاق‌بستان». زبان و ادب فارسی. (شماره 209)، 136-115.
مورتگارت، آنتون. (1377). هنر بین‌النهرین باستان. ترجمه زهرا باستی و محمدرحیم صراف. تهران: سمت.
موسوی­حاجی، سید رسول. (1392). «نگار کندهای طاق­بستان –خسروپرویز، اردشیر سوم یا پیروز اول؟»، در مجموعه مقالات کتاب: طاق‌بستان. به­کوشش بهمن نامور مطلق. تهران: سخن، 68-45.
موسوی­لر، اشرف السادات، و هانیه اسحاق­زاده تربتی. (1391). «مطالعه تطبیقی بعد چهارم در نگارگری، نقاشی کوبیسم و طراحی نشانه­ها». باغ نظر. (شماره20)، 34-23.
نامور مطلق، بهمن. (1392). «اسطوره­سازی یا اسطوره­شکنی در طاق‌بستان»، در مجموعه مقالات کتاب: طاق‌بستان. به­کوشش بهمن نامور مطلق. تهران: سخن، 92-69.
وثوق­بابایی، الهام، و رضا مهرآفرین. (1394). «بررسی و تحلیل نقش شکار در دوره ساسانی». نگره. (شماره 35)، 47-32.
ویدن­گرن، گئو. (1377). دین‌های ایران. ترجمه منوچهر فرهنگ. تهران: آگاهان ایده.
هارت، فردریک. (1382). سی و دو هزار سال هنر: تاریخ هنر، نقاشی، پیکرتراشی، معماری. ترجمه موسی اکرمی. تهران: پیکان.
هرتسفلد، ارنست. (1381). ایران در شرق باستان. ترجمۀ همایون صنعتی­زاده. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Callieri, P. (1990). “On the Diffusion of Mithra Images in Sasanian Iran: New Evidence from a Seal in the British Museum”. East and West. (vol 40), 79-98.
Domyo, Mihoko. (1984). “Taq-I Bustan”. Tokyo. (Vol IV), 96-134.
Flandin, Eugène & Cost Pascal. (1843-54).Voyage en Perse. 2 vols. and atlas in 6 vols. Paris
Fukai, Shinji & Horiuchi, Kiyoharu. (1972). “Taq-I Bustan”. Tokyo. (vol II).
Fukai, Shinji et al. (1984). “Taq-I Bustan”. Tokyo. (vol IV).
Ghirshman, Roman. (1962). Persian Art the Parthes et Sassanides. Edité par Gallimard, Paris.
Gall, von,H. (1990). “The Figural Capitals at Taq-e Bostan and the Question of the so-called Investiture in Parthian and Sasanian Art”. SRAA, 99-122.

Grabar, A. (1968). Christian Iconography: A Study of Its Origins. Princeton University Press.

Mackintosh, M.C. (1978). “Taq-I Bustan and Byzantine Art a Case for Early Byzantine Influence on the Reliefs of Taq- I Bustan”. Iranica Antiqua. (vol XIII), 149-177.
Opie, John Lindsay. (1977). “What is Icon Painting”. Sophia Perennis,The Bulletin on the Imperial Iranian Academy of Philosophy. (vol III), 95-102.
Perkins, Ann. (1973), The Art of Dura-Europos. Oxford University Press.
Press, James. (1998). Art: International Dictionary of Art and Artists. Editor: James Vinson.

Indiana(USA): St. James Press.

Soucek, Priscilla. (1974). Farhad and Taq-I Bustan: The Growth of a legend. Chelkowski. New York University Press.
Tahan, Hosein. (2015). “A New Approuch in Determining the Antiquity and Belonging of Reliiefs of Latge Iwan of Taq Bostan”. Scientific Culture. (vol 1), 51-60.
Van Straten, Roelof. (1994). An Introduction to Iconography. tr. P. de Man, London: Taylor &
Francis.
Vermaseren, M.J. (1956). Corpus Inscriptionum et Monumentorum Religionis Mithriacae. Royal Flemish Academy.