سبک‌شناسی منطقه‌ای کوفی شرقی:بررسی صفات قلم کوفی در قرآنِ اصفهان (محفوظ در کتابخانة آستان قدس رضوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معماری، دانشگده معماری و هنر، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران

چکیده

کوفی شرقی که در کتابت قرآن به کار می‌رفت صورت دگرگون شدة کوفی اولیه بود که از سدة چهارم تا هفتم در شرق جهان اسلام به سبک‌هایی گوناگون درآمد. به رغم اهمیت آن که آثار پرشمارش نشان دهندة رواج چشمگیرش در کتابت قرآن است، تحقیقات محدودی درباره سبک‌های کتابتش صورت گرفته است که به نظر می‌رسد از علل محدود ماندن این تحقیقات بازتاب نیافتن اطلاعاتی دربارة این قلم در متون درجه اول و نبود اطلاع کافی از کاتبان و تاریخ کتابت بسیاری از نسخه‌ها باشد. در حال حاضر در کتابخانة آستان قدس رضوی نسخه‌ای نگهداری می‌شود که معلوم بودن تاریخ و محل کتابتش در شناخت محل گسترش یکی از سبک‌های کوفی شرقی یاری می‌رساند و بدین ترتیب راهی برای سبک‌شناسی منطقه‌ای این قلم می‌گشاید. این نسخه، سه پاره از قرآنی چهارده‌پاره است که در سال 327ق در اصفهان کتابت شده و پیرو نام واقفش در بین نسخه‌شناسان کتابخانة آستان قدس رضوی به قرآن کشواد بن املاس مشهور است. شباهت سبک کتابت این نسخه به چند نسخة بدون رقم دیگر نشان می‌دهد این سبک در سده چهارم رواجی گسترده داشته است. در این مقاله ضمن معرفی مختصر نسخه و بررسی ویژگی‌های خط کوفی شرقی آن، پنج نمونة مشابه نیز معرفی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


ابن شهرآشوب. (1380ق). معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه والاسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا. نجف: مطبعة الحیدریه.
ابن ندیم. (1350ش). الفهرست. به­کوشش محمدرضا تجدد. تهران: امیرکیبر.
ابن­فندق. (1361ش). تاریخ بیهق. به اهتمام بهمن انصاری. تهران: فروغی.
بلر، شیلا؛ جاناتان بلوم. (1386). ه‍ن‍ر و م‍ع‍م‍اری‌ اس‍لام‍ی‌ (۲). تهران: ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‍ه‍ا (س‍م‍ت‌): ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ ه‍ن‍ر ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌‏‫.
توحیدی، ابوحیان. (1939م). الامتاع والمؤانسة. به­کوشش احمد امین و احمد الزین. قاهره: بی‌نا.
جعفریان، رسول. (1392). پوست‌نوشته‌های قرآنی یزد بازمانده از حدود سده سوم و چهارم هجری قمری (یافت‌شده در یزد). به اهتمام رسول جعفریان، نادر مطلبی‌کاشانی. قم: ‏‫موسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالثرات، 1392.
ساکت، سلمان. (1396ش). «تکمله‌ای بر مقالة کهن‌ترین مکتوب تاریخ‌دار فارسی». گزارش میراث. (شماره 2-1)، 182-181.
صحراگرد، مهدی. (1396ش). «نسخه‌ای کهن از تفسیر حدادی: مدخلی بر شناخت خوشنویسی و تذهیب عصر غزنویان». پژوهشنامه خراسان بزرگ. (شماره 29)، 95-72.
صحراگرد، مهدی. (1398ش). «سبک­شناسی قرآن­های به خط کوفی در مناطق مختلف ایران در سده­های نخستین اسلامی». پژوهش­های نسخه­شناسی. (شماره 2)، 48.
صحراگرد، مهدی؛ و همکاران. (1391ش). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: منتخب قرآن‌های نفیس از آغاز تا پایان سدة نهم هجری. مشهد: مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
صفدی. خلیل بن ابیک. (1389ق). الوافی بالوفیات. به­کوشش دیرینگ. ویسبادن: بی­نا.
عمادی­حائری، سید محمد. (1388ش). «کهن‌ترین نسخه مترجم قرآن، تحلیل متن، بررسی دست‌نوشت و زیبایی‌شناسی هنر قدسی»، آیینه میراث، ضمیمه ش 19 (1388)، 88.
عمادی­حائری، سید محمد. (1390ش). «مقدمه». ابونصر احمد بن محمد بن حمدان بن محمد حدادی، مجلد ثامن من معانی کتاب الله تعالی و التفسیره المنیر، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
فضایلی، جبیب الله. (1362ش). اطلس خط. اصفهان: مشعل.
قلقشندی، احمد بن علی. (1924م). صبح­الاعشی فی صناعة الانشاء، مصر: مجمعة الامیریه.
کتبی، محمد بن شاکر. (1967م). فوات الوفیات. به­کوشش احسان عباس. بیروت: دارصادر.
گلچین­معانی، احمد. (1347ش). راهنمای گنجینة قرآن آستان قدس رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی.
هدایت، رضاقلی. (1373ش). فهرس ‌الاتواریخ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى.
همایون­فرخ، رکن‌الدین. (1348ش). «تحول و تکامل خط فارسی دری». بررسی­های تاریخی. (شماره 6-5)، 334-302.
Arberry, Arthur John. (1967). The Koran Illuminated: A Handlist of the Korans in the Chester Beatty Library. Dublin: Chester Beatty Library.
Blair, Sheila S. (2005). Islamic Calligraphy. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Droche, Froncois. (1992). The Abbasid Tradition: Qur'ans of the 8th to the 10th Centuries AD. London: Nour Foundation.
Droche, Froncois. (1983). Les manuscrits du coran. Aux origines de la calligraphie coranique. Deuxieme partie: manuscrits musulmans,.Tome I, 1, catalogue des manuscrits arabes, Paris: Bibliotheque Nationale de France.
Karame, Alya. (2016). “Qur`ans from the Eastern  Islamic World Between the 4th/ 10th and 6th/12th Centuries”. PhD thesis. University of Edinburgh.
Lings, Martin. (2005). Splendours of Quran Calligraphy and Illumination. London: Thames & Hudson.
Lings, Martin; Yasin Hamid Safadi. (1976). The Qurʻān: Catalogue of an Exhibition of Qurʻān Manuscripts at the British Library. London: World of Islam Publishing Co. Ltd for the British Library.
Sahragard, Mahdi (forthcoming). “Revived leaves: The Qur`an endowed by Kashwād b. Amlās (a manuscript on paper from Iṣfahān, dated Ramaḍān 327/939)”. Journal of Islamic Manuscripts (forthcoming).
Thomas Lawton; W. Lentz. (1998). Beyond the Legacy: Anniversary Acquisitions for the Freer Gallery of Art and the Arthur M. Sackler Gallery. vol 1. Washington: University of Washington.