تزئینات آجرکاری و کتیبه نگاری در گنبد سرخ مراغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی، مربی گروه فرش، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، شهر تهران، ایران

2 عضوهیئت علمی گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

گنبد سرخ از شاخص­ترین بناهای دوره سلجوقی متعلق به 542ق است. تنوع فنون آجرکاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری در اجرای فرم­های تزیینی، گره چینی و کتیبه­های کوفی چنان تجلی و نمودی در این بنا دارد که عملاً وجوه دیگر معماری آن را تحت‌الشعاع قرار داده است. بنابراین، ضروری است با توجه به تنوع فنون و تزئینات آن در معماری، تحقیق و تفحص بیشتری در این زمینه صورت گیرد. پرسش اصلی پژوهش حاضر بر این محور قرار دارد که ویژگی­های تزئینی حروف و گل‌اندازهای آجری و کاشی به‌کاررفته در کتیبه­های گنبد سرخ، چه می­باشد؟ هدف اصلی نیز بررسی و بازشناسی تزئینات و کتیبه‌های گنبد سرخ است. این پژوهش از نوع کیفی می­باشد و با بهره‌مندی از تصاویر گنبد، ابتدا بنا و تزئینات آن توصیف و سپس تحلیل شده است. گردآوری اطلاعات حاصل مطالعات کتابخانه‌ای و تصویربرداری از گنبد انجام شده است.یافته­ها نشان می­دهد، بیشترین کاربرد فنی آجرکاری در این گنبد، نقش گل­انداز است و تزئینات آجری متنوعی مانند انواع رگ­چین گل‌انداز (گل­چین) و جناغی، گره­چینی، خفته‌وراسته کلوک­بند و کتیبه­های رگ چین بنایی به‌کاررفته است. در این بنا در کنار آجرهای قالبی، پیش­بر، تراش و گچ‌بری، کاشی‌های فیروزه‌ای و آبی نیز در بدنه آن استفاده‌شده است. به عبارتی، تلفیق چند نوع مصالح در تزئینات گنبد سرخ مانند ترکیب «آجر و کاشی» و «آجر و گچ» در یک نقش از ابتکارات دیگر بوده که در این بنا استفاده شده است. نظام نوشتاری و تزئینی کتیبه­های گنبد سرخ به سه شیوه بدون آرایش و تزئین اضافه، ترکیب‌شده با نقوش هندسی و همراه با نقوش هندسی و اسلیمی اجراشده است. گره‌سازی به دو روش در داخل قاب­ها و مستقل از کتیبه­ها و منشعب شده از ادامه حروف کتیبه­ها است. این کتیبه­ها از آجر تراش‌دار به همراه تزئینات گچ‌بری شده از شاخص­های تزئینی دیگر این بنا است.

کلیدواژه‌ها


­امیرغیاثوند، محبوبه. (1382). هنرگرهچینیدرمعماری. تهران: تکوک زرین.
ایمانی، علی. (1385). سیرخطکوفیدرایران. تهران: زوار.
بزرگمهری، زهره. (1381). مصالحساختمانی(آژند،اندود،آمود). تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی.
بهنام، عیسی. (1342). «گنبد سرخ مراغه». هنر و مردم. (شماره 8)، 6-2.
بیگ‌باباپور، یوسف. (۱۳۸۸). مزارات، سنگ‌نوشته‌ها و اسناد مراغه. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
پوپ، آرتور. (۱۳65). معماری ایرانی. ترجمه کرامت الله افسر. تهران: یساولی.
پوپ، آرتور؛ و فیلیس اکرمن. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ج3. ترجمه سیروس پرهام. تهران: علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمد کریم. (۱۳۸۷). سبک‌شناسی معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
حاتم، غلامعلی. (۱۳۷۹). معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقی. تهران: جهاد دانشگاهی.
حلی، سید اکبر. (۱۳۶۵). گره‌ها و قوس‌ها در معماری اسلامی. قم: بی­جا.
دهخدا، علی­اکبر. (1341). لغت نامه دهخدا. ج5، زیر نظر دکتر محمد معین. تهران: سیروس
زمانی، عباس. (۱۳۵۲). «طاق‌نما و نغول تزئینی در آثار تاریخی اسلامی». هنر و مردم. (شماره 127)، صفحه­: از 25 تا 38.
زمرشیدی، حسین. (۱۳۶۷). گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فضائلی، حبیب‌الله. (1362). اطلس خط (تحقیق در خطوط اسلامی). اصفهان: مشعل.
غروی، مهدی. (۱۳۷۶). «آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی» انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کاتلی، مارگریتا. (۱۳۷۶). تاریخهنر ایران (هنر سلجوقی و خوارزمی). ج۸، ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
کیانی، محمد یوسف. (1376). تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
گدار، آندره؛ و همکاران. (1385). آثارایران. ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. ج3. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ماهرالنقش، محمود. (۱۳۸۱). میراث آجرکاری ایران. تهران: سروش.
مروارید، یونس. (۱۳۷2). مراغه (افرازه رود). تهران: علمی.
ویلبر، دونالد. (۱۳۴۶). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمه عبدالله فریار. تهران: علمی و فرهنگی.