بازنمایی داستان لیلی و مجنونِ نظامی در قالیچه های تصویری ایران از دوره قاجار تا معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته فرش، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

قالیچه‌های تصویری از دوره قاجار پیوندی با ادبیات فارسی برقرار کرده اند. از مهم‌ترین داستان‌های ادب فارسی که بر شکل‌گیری تصاویر این قالیچه‌ها تاثیر گذاشته است، داستان لیلی و مجنون نظامی است. هدف این مقاله این است که با تطبیق تصاویر این قالیچه‌ها با یکدیگر و با روایت نظامی، به بررسی تحوّلات آنها در پنج مولفه صحنه پردازی؛ نقوش نمادین؛ خط و نوشته؛ نحوه بازنمایی چهره‌ها؛ نحوه بازنمایی لباس‌ها؛ در فاصله زمانی دورة قاجار تا معاصر بپردازد. سوالات عبارت‌اند از: 1. کدام صحنه‌ها از داستان لیلی و مجنون در قالیچه‌های تصویری در طول این دوره‌ها بازنمایی شده است؟ 2. هر یک از این صحنه‌ها در کدام یک از دوره‌ها بیشتر تکرار شده‌اند؟ 3. تفاوت‌ها و شباهت‌های تصاویر در چهره‌پردازی، لباس ها، نماد‌ها و خطوط و نوشته‌ها کدامند؟ روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و تاریخی با رویکرد تطبیقی طولی است. اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و اینترنتی گردآوری شده است.
یافته‌ها نشان می‌‌دهد، چهار صحنه از این داستان در قالی‌ها بافته شده است. تطبیق تصاویر این صحنه‌ها، تفاوت‌هایی را در پنج مولفة فوق نشان داد. تفاوت در بازنمایی صحنه داستانی واحد در قالیچه‌ها متأثر از شرایط اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بافنده، سفارش‌دهنده، طراح و یا جامعه‌ای است که قالیچه‌ها در آن به-وجود آمده‌اند.

کلیدواژه‌ها


بصــام، جاللالدیــن، و همــکاران. )1383 .)رویــای بهشــت، هنــر قالیبافــی ایــران. ج2 .ترجمــه باســم محمــدی و
همــکاران. تهــران: ســازمان اتــکا.
پاکباز، روئین. )1393 .)نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
پشــوتنیزاده، آزاده. )1394« .)گاههــای آفرینشــی در برخــی از فرشهــای شــیری فــارس«. گلجــام. )شــماره 27 ،)
76-55.
پــوالک، یاکــوب ادوارد. )1361 .)ســفرنامه پــوالک: ایــران و ایرانیــان. ترجمــه کیــکاووس جهانــداری. تهــران:
خوارزمــی.
تقوینژاد، بهاره. )1387« .)تجلی نقوش گرفت و گیر در فرش دورة صفوی«. گلجام. )شماره 9 ،)62-49.
تناولی، پرویز. )1368 .)قالیچههای تصویری ایران. تهران: سروش.
ثابتی، حبیباهلل. )1382 .)جنگلها، درختان و درختچههای ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
حشمتیرضوی، فضلاهلل. )1392 .)تاریخ فرش: سیر تحول و تطور فرشبافی ایران. تهران: سمت.
خشکنابی، رضا. )1377 .)ادب و عرفان در قالی ایران. تهران: سروش.
ذکاء، یحیــی. )1336 .)لبــاس زنــان ایــران از ســدة ســیزدهم هجــری تــا امــروز. تهــران: ادارة موزههــا و فرهنــگ
عامــه-ادارة کل هنرهــای زیبــای کشــور.
رجبـی، محمدعلـی. )1387« .)تجلـی آیـات و اذکار در نگارگـری اسـامی ایـران«. کتـاب مـاه هنـر. )شـماره 120 ،)
2-7.
رحمانـی، نجیبـه، و فتانـه محمـودی. )1396« .)بررسـی سـیر تحـول نقـش هارپـی در هنـر ایـران )از دوران پیـش
از تاریـخ تـا دوران معاصـر(«. هنرهـای زیبا-هنرهـای معاصـر. )شـماره 1 ،)53-67.
رنگچـی، غالمحسـین. )1389 .)گل و گیـاه در ادبیـات منظـوم فارسـی. تهـران: پژوهشـگاه علـوم انسـانی و مطالعـات
فر هنگی .
ژوله، تورج. )1390 .)پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
شـاهپروری، محمدرضـا، و محمدمهـدی میرزاامینـی. )1395« .)تجلـی نقـش خورشـید خانـم در قالـی ایـران«. جلـوه
بازنمایی داستان لیلی و مجنون نظامی در قالیهای تصویری ایران
از دورة قاجار تا معاصر
نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی33
هنـر. )شـماره 15 ،)67-55.
شــجاری، مرتضــی، و اشــرف میرفخرایــی. )1394« .)معــراج پیامبــر)ص( و ارتبــاط آن بــا محــراب مســاجد«.
پژوهشــنامه عرفــان. )شــماره 13 ،)73-51.
شریفی، محمد. )1387 .)فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو.
شمیســا، ســیروس. )1387 .)فرهنــگ اشــارات ادبیــات فارســی )اســاطیر، ســنن، آداب، اعتقــادات، علــوم و ...(. ج1 .
تهـران: میتـرا.
شـوقی، زهـرا. )1396« .)بررسـی تحـوالت در نحـوۀ بازنمایـی منظومه ِ هـای لیلـی و مجنـون و خسـرو و شـیرین
نظامــی گنجــوی در قالیهــای تصویــری ایــران از دورة قاجــار تــا امــروز«. پایاننامــه کارشناسیارشــد.
تهــران: دانشــگاه هنــر.
شیخی نارانی، هانیه. )1389« .)نشانهشناسی پرنده، طاووس«. نقشمایه. )شماره 5 ،)42-27.
صفا، ذبیحاهلل. )1383 .)تاریخ ادبیات ایران. ج1 .تهران: فردوس.
عبداللهــی، منیــژه. )1381 .)فرهنگنامــة جانــوران در ادب فارســی )بــر پایــه واژهشناســی، اســاطیر، باورهــا،
زیباییشناســی و...(. ج1 .تهــران: پژوهنــده.
علیبخشــی، زهــره. )1392« .)مطالعــة پوشــش زنــان در نگارگــری عصــر صفویــه و قاجاریــه«. پایاننامــه
کارشناسیارشــد. تهــران: دانشــگاه هنــر.
غیبی، مهرآسا. )1387 .)هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: هیرمند.
کشــاورز افشــار، مهــدی. )1394« .)تکثیــر مکانیکــی اثــر هنــری در عصــر قاجــار و تاثیــر آن بــر فــرش ایــران«.
گلجــام. )شــماره 27 ،)21-5.
کوپر، جی. سی. )1379 .)فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
ملـول، غالمعلـی. )1384 .)بهارسـتان دریچـهای بـه قالـی ایـران. ترجمـه سـیمیندخت دهقانـی. تهـران: سـیمین و
زریـن.
ممتحــن، مهــدی، و طاهــره ملیحــیزاده. )1391« .)ســنجش عشــق در دو شــیفته عشــق لیلــی و مجنــون نظامــی و
رومئــو و ژولیــت شکســپیر«. مطالعــات ادبیــات تطبیقــی. )شــماره 23 ،)50-25.
میتفـورد، میراندابـروس. )1394 .)دائرهالمعـارف مصـور نمادهـا و نشـانهها. ترجمـه معصومـه انصـاری و حبیـب
بشـیرپور. تهـران: سـایان.
نظامی، الیاس بن یوسف. )1390 .)لیلی و مجنون. تصحیح حسن وحید دستگردی. تهران: زوار.
وحشیبافقی، کمالالدین. )1343 .)دیوان. تهران: امیرکبیر.
هــال، جیمــز. )1387 .)فرهنــگ نــگارهای نمادهــا در هنــر شــرق و غــرب. ترجمــه رقیــه بهــزادی. تهــران: فرهنــگ
معاصــر.

.www://http: from Retrieved). 02/05/1399. (Rug Seasons Four tabriz. Azerbaijanrugs
.htm.203x276cm-seasons_four-tabriz_classical_historical-arfp/com.azerbaijanrugs
.Publications Ishyg: Russia. carpets the on characters s’Nizami(. 1991. )ja’Po, tafbijeba
 .(18/02/1399. (Rug Kashan Persian Pictorial Majnoon & Leyla s`1930. Liveauctioneers
rug-kashan-persian-pictorialmajnoon-and-leyli-s-1930_46878514/item/com.liveauctioneers.www://https from Retrieved
 Retrieved). 18/02/1399. (Rug Sarouk Persian Pictorial Majnoon & Leyla s`1930. Liveauctioneers
-pictorial-majnoon-and-leyli-s-1930_46878518/item/com.liveauctioneers.www://https from
فصلنامة دانشگاه هنر | شماره 30 | دی 1399
نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی34
rug-sarouk-persian
 .(18/02/1399. (Rug Halvai Bijar Persian Majnoon & Leyla Antique s`1930. Liveauctioneers
rug-helvai-bijar-persian-majnoonand-leyla-antique-s-1930_46878517/item/com.liveauctioneers.www://https from Retrieved
.1255257-majnoun-and-layla-rug-pictorial-kerman-lavar/culture-material/auctionsonline/com.bidsquare.www://https: from Retrieved). 18/07/1399. (com.bidsquare.www
.picturaal/eu.carpetgallery.www://http: from Retrieved). 18/07/1399. (eu.carpetgallery.www
.html
-Hanging-Wall-Hand-Hand-Rug-Wool-Bird-Oriental-Love-Majnon-Leili-2x3PICtORIAL/itm/com.ebay.www://https: from Retrieved). 18/07/1399. (com.ebay.www
.shpCntId#352644211884/
/com.nazmiyalantiquerugs://https: from Retrieved). 18/07/1399. (com.nazmiyalantiquerugs
./2910-rug-persian-kerman-antique/rugs-kerman/rugs-persian/rugs-antique
.508654/item/com.niazpardaz.www://https: from Retrieved). 18/07/1399. (com.niazpardaz.www
/com.parsianhandicrafts://https: from Retrieved). 18/07/1399. (com.parsianhandicrafts. www
.0-6x4-6-kashan-silk-persianantique/item27529/com.pgny.www://https: from Retrieved). 18/07/1399. (com.pgny.www
.ir.mba-simple://http: from Retrieved). 18/07/1399. (ir.mba-simple.www
/fa/com.ulduztourism.www://https: from Retrieved). 18/07/1399. (com.ulduztourism.www
.html.majnun-leyli-panel-carpet/carpet
.20774/product/ir.zeeen://https: from Retrieved). 18/07/1399. (ir.zeeen. www
.title&69646=Ads?aspx.index/com.50b50://http: from Retrieved). 18/07/1399. (com.50b50. w