مطالعه تطبیقی وجوه تشابه و افتراق اساطیر الأولین و موجودات مابعدالطبیعی در اندیشه اسلامی، در منتخبی از نسخ مصور معراج نامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ارتباط تصویری، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

جنبه‌های اسرارآمیز و اعجاب‌انگیز آیات قرآن، در قالب قصص انبیاء و اقوام پیش از اسلام، سبب‌ساز وجود شمایل‌های خیالی و اسطوره‌ای گوناگونی شده است. در این پژوهش، شرح معراج پیامبر اسلام (ص)، از منظر یکی از نقاط تبلور وجوه خیال‌انگیز داستانی در اسلام، به‌منظور یافتن اشتراکات و تمایزات میان موجودات ماوراءالطبیعی در اندیشه اسلامی و «اساطیر الاولین»، و با مطالعة موردی برروی نسخه‌های منتخب معراج‌نامه در سه دورة ایلخانی، تیموری و قاجار، مورد بررسی قرارگرفته است. هدف از پژوهش حاضر، دستیابی به نوعی زیباشناسی تطبیقی در کاربست عناصر خیالی و اسطوره‌ای در مصوّرسازی نسخ معراج‌نامه در دوره‌های یادشده و مقایسه میان اسطوره‌های دینی و تاریخی است. نوع پژوهش، بنیادی بوده و به شیوة تاریخی و توصیفی و با رویکردی تطبیقی، داده‌های گردآوری‌شده به‌صورت کتابخانه‌ای و الکترونیکی را مورد بررسی قرارداده است. حاصل پژوهش‌های پیشین، در زمینه‌های تفسیر قرآن، روایت‌شناسی معراج، مطالعات اسطوره‌شناختی، تاریخ نگارگری ایران و تاریخ ادیان، مورد استفاده قرارگرفته و درنهایت، نشان‌داده شده که بسیاری از اسطوره‌های پیشین، از جهت هستی‌شناسی دارای وجوه اشتراک و تشابه، و از نقطه‌نظر ماهیّت و معنا دارای اختلاف و تمایز با نمونه‌های اسلامی موجود در داستان معراج در نسخه‌های یادشده بوده و همچنین از نظر زیبایی-شناسی شامل اسلوب‌های کم وبیش متفاوتی هستند.

کلیدواژه‌ها



قرآن کریم.
اســمیت، ژوئــل. )1389 .)فرهنــگ اســاطیر یونــان و رم. ترجمــه شــهال بــرادران خسروشــاهی. 
تهـران: فرهنـگ معاصـر.
انصاری، مهدی، و همکاران. )1393 .)اسطورهشناسی تطبیقی. تهران: آیندگان. 
ایونس، ورونیکا. )1375 .)اساطیر مصر. ترجمه باجالن فرخی. تهران: اساطیر.
بلخاریقهــی، حســن. )1394 .)نظریــه تجلــی )در بــاب شــمایلگریزی هنــر اســامی(. تهــران: 
فرهنــگ اســامی.
بــوذری، علــی. )1389« .)شــمایل پیامبــر)ص( در کتابهــای چــاپ ســنگی دورة قاجــار«. فرهنــگ 
.148-127 ،)36-35 شــماره. )مــردم
بهارلـو، علیرضـا، و علیاصغـر فهیمیفـر. )1396« .)عناصـر زیباییشـناختی در دیوارنگارههـای 
قاجـاری معـراج پیامبـر)ص( )تطبیـق بـا تصاویـر چـاپ سـنگی و نگارگـری و تمرکـز بـر صحنـۀ
مالقـات شـیر و پیامبـر)ص(«. فرهنـگ و ادبیات عامـه. )شـماره 13 ،)75-110.
پــوپ، آرتــور، و فیلیــس اکرمــن. )1387 .)ســیری در هنــر ایــران. ترجمــه ســیروس پرهــام و 
همــکاران. تهــران: علمــی و فرهنگــی.
پینسنت، جان. )1387 .)شناخت اساطیر یونان. ترجمه باجالن فرخی. تهران: اساطیر.
تفضلی، احمد. )1376 .)تاریخ ادبیات پیش از اسالم. بهکوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.
تهرانــی، رضــا. )1389« .)بررســی تطبیقــی عناصــر ســاختاری در معراجنامــه احمــد موســی و 
معراجنامــه میرحیــدر«. نگــره. )شــماره 14 ،)23-37.
جوانــی، اصغــر. )1397 .)ســیر تحــول معراجنــگاری حضــرت محمــد)ص( )از عصــر ایلخانــی تــا 
صفــوی(. اصفهــان: دانشــگاه آزاد اســامی نجفآبــاد.
حســینی، ســید حســامالدین. )1391« .)نقــش فرشــتگان در تدبیــر جهــان در قــرآن و عهدیــن«. 
ادیــان و عرفــان. )شــماره 2 ،)11-38.
خامهیــار، احمــد. )1392« .)نســخههای خطــی معراجنامــه شــجاعی«. کتــاب مــاه هنــر. )شــماره 
.18-14 ،)175
رهنورد، زهرا. )1392 .)تاریخ هنر ایران در دوره اسالمی: نگارگری. تهران: سمت.
ژینو، فیلیپ. )1372 .)ارداویرافنامه. ترجمه ژاله آموزگار. تهران: معین.
ســجادیراد، ســیده صدیقــه، و ســید کریــم ســجادیراد. )1392« .)بررســی اهمیــت اســب در 
اســاطیر ایــران و ســایر ملــل و بازتــاب آن در شــاهنامه فردوســی«. پژوهشنامــه ادب 
.128-99 ،)16 شــماره. )حماســی
ســگای، مــاریرز. )1385 .)معراجنامــه )ســفر معجزهآســای پیامبــر)ص((. ترجمــه مهنــاز 
شایســتهفر. تهــران: مؤسســه مطالعــات هنــر اســامی.
طباطبائی، محمدحسین. )1417 .)المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
قلیزاده، خسرو. )1388« .)اسب در اساطیر هند و اروپایی«. مطالعات ایرانی. )شماره 16 ،)199-232.
قمی، علی بن ابراهیم. )1404 .)تفسیر قمی. قم: مؤسسه دارالکتاب.
کامرانــی، بهنــام. )1385« .)تبارشناســی فرشــته در نقاشــی ایــران«. کتــاب مــاه هنــر. )شــماره 
.64-53 ،)96-95
کاوندیــش، ریچــارد. )1387 .)اسطورهشناســی: دایــره المعــارف مصــور اســاطیر و ادیــان 
مشــهور جهــان. ترجمــه رقیــه بهــزادی. تهــران: علــم.
گاردنر، هلن. )1374 .)هنر در گذر زمان. ترجمه محمدتقی فرامرزی. تهران: نگاه.
گروبــر، کریســتینه. )١٣٨٩« .)هفــت قــرن مصورســازی معــراج حضــرت محمــد)ص(«. قضــای 
بـیزوال: نگاهـی تطبیقـی بـا تصاویـر چـاپ سـنگی معـراج پیامبـر)ص(. علـی بـوذری. ترجمـه 
فاطمـه فقیهـی. تهـران: دسـتان، ١٣-١٥.
گریمال، پییر. )1387 .)اساطیر جهان. ج3 .ترجمه مانی صالحی عالمه، تهران: مهاجر.
مجلسـی، محمدباقـر. )1370 .)بحاراالنـوار فـی تفسـیر المأثـور للقـرآن. ترجمـه کاظـم مرادخانی. 
تهــران: مؤسســه طور.
هــارت، فردریــک. )1382 .)ســی و دو هــزار ســال تاریــخ هنــر. سرپرســت مترجمــان هرمــز 
ریاحــی. تهــران: پیــکان.
هـال، جیمـز. )1390 .)فرهنـگ نـگارهای نمادهـا در شـرق و غـرب. ترجمـه رقیـه بهـزادی، تهـران: 
فرهنــگ معاصر.
هـوک، سـاموئل. )1381 .)اسـاطیر خاورمیانـه. ترجمـه علیاصغـر بهرامـی و فرنگیـس مزداپـور. 
تهـران: روشـنگران و مطالعـات زنـان.
هینلز، جان. )1384 .)شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
Faulkner, Raymond O. (1973). “The Pregnancy of Isis’, a Rejoinder”. The Journal of Egyptian 
Archaeology. (vol 59).
Geoffrey, ed, W Bromily. (1988). The International Standard Bible encyclopedia. Michigan: 
William B Edermans.
J. Simpson & S. Round. (2000). Dictionary of English Folklore. Oxford.
URL 1: www.mythology.wiki.org
URL 2: www.wikipedia.org