تحلیل شمایل‌شناسانة تصویر کشتی‌نشستگان از مجموعة سفال‌های نیشابور

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مطالعات عالی هنر، هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

سفالینه‌های سامانی نیشابور از قرن چهارم هجری، علاوه بر تنوع در ساخت و استفاده از تکنیک‌های مختلف لعاب‌زنی، در تزیین و تصویرگری قابل‌تأمل است. نقوش سفال‌های نیشابور دو گروه اصلی دارد: سفال‌های مصور و سفال‌های کتیبه‌دار. سفال‌های مصور که معولا آثار متقدم نیشابور هستند، تصاویری از انسان، حیوان و .. به همراه نقوش تزیینی دارند که مفهومشان در حال حاضر نامشخص است. برخی از محققان کوشیده‌اند مفاهیم این نقوش را کشف کنند. اما با توجه به تنوع ادیان و باورهای دینی پیش از اسلام و اوایل دوران اسلامی در خراسان ممکن است برخی از این تصاویر با اساطیر ادیان مانوی، زرتشتی و زروانی مرتبط باشد: فرضیه‌ای که در این تحقیق ارزیابی می‌شود. در این مقاله یکی از این تصاویر که حاوی شماری مرد سوار بر کشتی است مورد بررسی قرار می‌گیرد. به سبب ابهام زیاد معنای این نگاره برای کشف درونمایه آن از روش شمایل‌شناسی یا آیکونولوژی بهره گرفته‌ایم، زیرا در این روش لازم است پس از بررسی فرم و تحلیل ویژگی‌های صوری اثر، تصویر در یک بستر گسترده تاریخی ملاحظه و به منزلة بخشی از یک برنامة گستردة فرهنگی وارسی شود. در نهایت مشخص می‌شود اساطیر مانوی، خاصه اسطورة ستون روشنی، در شکل گیری این نگاره نقش داشته است.

کلیدواژه‌ها


ابوالقاسمی، محسن. (1387). مانی به روایت ابن­ندیم. تهران: طهوری.
اتینگهاوزن، ریچارد و همکاران. (1394). هنر سامانی و غزنوی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
آدامز، لوری­اشنایدر. (1390). روش‌شناسی هنر. ترجمه علی معصومی. تهران: نظر.
اردستانی­رستمی، حمید. (1395). «بررسی و بازسازی متنی مانوی (MIK III4970)(از جهان ماده تا بهشت روشنی)». مطالعات ایرانی. (شماره 30)، 40-19.
اسلامی­ندوشن، محمدعلی. (1379). «از تمدن­های باستانی چه برمی‌آید». اطلاعات سیاسی اقتصادی. (شماره 24)، 24-17.
اسماعیل­پور، ابوالقاسم. (1387). اسطوره آفرینش در آیین مانی. تهران: کاروان.
اوشیدری، جهانگیر. (1371). دانشنامه مزدیسنا: واژه‌نامۀ توضیحی آیین زرتشت. تهران: مرکز.
پاکباز، رویین. (1385). نقاشی ایران از دیرباز تاکنون. تهران: زرین و سیمین.
پورداود، ابراهیم. (1343). آناهیتا: (پنجاه گفتار پورداود). تهران: امیرکبیر.
جابز، گرترود. (1370). سمبل‌ها کتاب اول: جانوران. ترجمه محمدرضا بقاپور. تهران: جهان­نما.
جاحظ، عمروبن بحر. (1424). الحیوان، ج4، به­کوشش محمدباسل و عیون سود، بیروت: دارالکتب العلمیه.
جاوری، محسن؛ براتی، زینب. (1397). «سفالینه­های نیشابور و سامرا». نشریه هنرهای صناعی ایران. (شماره 1)، 57-67.
حجری زاده، هدی. ( 1392). « بررسی نقوش پرنده بر سفال نیشابور (قرن 3 تا 5 ه.ق)». پایان­نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
حسینی یزدی نژاد، محبوبه. ( 1391). «بررسی سفالینه­های غیر نوشتاری نیشابور (قرن 3 تا 5 هجری)». پایان نامه کارشناسی ارشد. کاشان: دانشکده هنر و معماری کاشان.
رضازاده­ملک، رحیم. (1383). «دیباچه شاهنامه منصوری». نامه انجمن. (شماره 13)، 166-121.
رضالو، رضا؛ چنگیز، سحر. (1390). «ارزیابی نمادین نقوش جانوری سفال نیشابور(قرن سوم و چهارم هجری قمری). هنرهای زیبا. (شماره 47)، 44-33.
زرین­کوب، عبدالحسین. (1376). جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
شبیری­دوزینی، مهدی. (1389). «بررسی ویژگی‌های تصویرگری در سفالینه‌های سامانی نیشابور». پایان­نامه کارشناسی­ارشد. تهران: دانشگاه شاهد.
عسکری الموتی، حجت­اله. ( 1395). « بازخوانی محتوایی نقوش سفال نیشابور در قرن چهارم هجری با محوریت باورهای مذهبی و پیش­گویی­های نجومی». پژوهشنامه خراسان بزرگ. ( شماره 25)، 28-15.
عفیفی، رحیم. (1375). اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.
کریستن­سن، آرتور. (1367). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی. تهران: امیرکبیر.
فرای، ریچارد نلسون. (1363). عصر زرین فرهنگ ایران. تهران: سروش.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. ج3. به­کوشش حسین الهی­قمشه­ای. تهران: محمد.
کامبخش­فرد، سیف­االله. (1383). سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. تهران: ققنوس.
کلیم­کایت، هانس­یواخیم. (1396). هنر مانوی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل­پور. تهران: اسطوره.
گروبه، ارنست. جی. (1384). سفال اسلامی مجموعۀ ناصر خلیلی. ترجمه فرناز حایری. تهران: کارنگ.
میثمی، جولی­اسکات. (1391). تاریخ‌نگاری فارسی، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان. ترجمه محمد دهقانی. تهران: ماهی.
مینایی، محمد. (1329). «منشأ تصوف از کجاست؟». دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. (شماره 22-21)، 139-128.
ناجی، محمدرضا. (1386). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران: امیرکبیر.
نوبهاری، لیلا. (1381). «بررسی نقوش سفالینه­های نیشابور (سدة اول تا ششم هجری) و کاربرد آن‌ها در گرافیک»، پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تهران.
واندنبرگ، لویی. (1348). باستان‌شناس ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام. تهران: دانشگاه تهران.
Fehervari, Geza. (2000). Ceramics of the Islamic World. London: I.B.Tauris.
Wilkinson, Charles k. (1973). Nishpur Pottery of the Early Islamic Period. New York: The Metropolitan Museum of Art.
 
Wilkinson, Charles k. (1986). Nishpur: Some Early Islamic Buildings and Their Decoration, New York: The Metropolitan Museum of Art.
 
Panofsky, Erwin. (1955). Meaning in the Visual Arts. New York: Dobleday Anchor Books.
Watson, Oliver. (2004). Ceramics From Islamic Islands. London: Thames & Hudson.
Pancaroğlu, Oya (2013). “Feasts of nishapur: Cultural resonances of tenth-century ceramic production in Khurasan”. Harmony: The Norma Jean Calderwood Collection of Islamic Art. London: Yale University Press.