گونه شناسی مهرهای سده‌های نخستین اسلامی در موزه ملی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

شناخت ما از مهرهای سده‌های نخستین اسلامی ایران بسیار اندک است. یکی از مجموعه‌های ارزشمند مهرهای سده‌های نخستین اسلامی در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود که تا کنون مورد بررسی و مطالعه قرار نگرفته‌اند. هدف مقاله حاضر گونه شناسی این مهرها، پی بردن به زمان ساخت و سبک هنری به کار رفته در این مهرها است. در این مقاله با استفاده از شیوه توصیفی _ تحلیلی ضمن معرفی این مهرها، سبک نگارش و تزئینات به کار رفته در آنها مورد بررسی، تحلیل و گونه شناسی قرار گرفته‌است. در نهایت اطلاعات به دست آمده از این مهرها با مهرهای مشابه، مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد مهرهای موزه ملی را می‌توان در گروه مهرهای انگشتری و از لحاظ شکل در دو گروه چهارگوش و بیضی با سطح صاف طبقه بندی کرد. مهر ها از جنس عقیق و هماتیت و خط آنها از نوع کوفی است که در پنج گونه قرار می‌گیرند. مجموعه مهرهای مورد مطالعه، از نظر سبک نگارش در بازه زمانی سده دوم تا ششم هجری قمری تاریخ گذاری می‌شوند. همچنین به نظر می‌رسد این مهرها با توجه به عبارات کوتاه نقر شده بر آن‌ها، احتمالا برای امور شخصی مورد استفاده قرار می گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها



ابنخلـ دون، عبدالرحمــان. )1371 .)مقدم ه ابنخلــدون. ترجم ه محمدپروی ن گنابـ ادی. تهـ ران:
موسسـه مطالعـات و تحقیقـات فرهنگـی.
افشــارمهاجر، کامــران و ســمر کلهــر. )1391« .)بررســی طغــرا و مهرهــای ســلطنتی ایــران 
)ایلخانیان-قاجــار(«. هنرهــای زیبا-هنرهــای تجســمی. )شـ ماره 3 ،)49-58.
بلـر، شـیال. )1394 .)نخسـتین کتیبههـا در معمـاری دوران اسـامی ایرانزمیـن. ترجمـه مهـدی 
گلچیـن عارفـی. تهـران: فرهنگسـتان هنـر.
رضایـی، امیـد. )1382« .)خـط و مهـر امنـای شـرع تهـران در دوره قاجاریـه«. میـراث جاویـدان. 
)شـماره 43-44 ،)60-91.
رضائــی باغبیــدی، حســن. )1393« ،)نگاهــی دیگــر بــه ســکههای والیتعهــدی امــام رضــا)ع(«. 
مجموعــه مقــاالت همایــش بینالمللــی غزنــه و زبــان و ادب فارســی. زیــر نظــر محمــد دبیــر 
مقــدم. تهــران: فرهنگســتان زبــان و ادب فارســی، 195-233.
رضائــی باغبیــدی، حســن. )1394« .)ســکههای ســلطان محمــود غزنــوی«. جشــننامه آیــتاهلل 
رضــا اســتادی. بهکوشــش رســول جعفریــان، قــم: مــورخ، 397-406.
رنجبرانتهرانی، علیاکبر. )1393 .)انگشتر زینتی اسالمی. تهران: زمزم اندیشه.
سمسـار، محمدحسـن. )1349« .مهرهایـی از پادشـاهان، شـاهزادگان و سـرداران صفـوی«. هنـر 
و مـردم. )شـماره 91 ،)6-19.
سـید رضـوی، نسـرین. )1389« .)مهـر شـاهان صفـوی )شـکل، نقـش و مضمـون(«. مطالعـات 
هنـر اسـامی. )شـماره 12 ،)129-141.
شـیخالحکمایی، عمادالدیـن. )1383« .)بررســی پــاره ســندی از دوره ایلخانــی مــورخ 726 ق.«. 
نامــه بهارســتان. )شـماره 1 ،)111-118.
شیخالحکمایی، عمادالدین. )1398« .)اوراق سنگین 3 .»بخارا. )شماره 134 ،)445-452.
علـ ی بیگـ ی، رضـ وان و عبدالرضـ ا چارئـ ی. )1388« .)ســیر تحــول خــط کوفــی در نــگارش 
قرآنهــای ســده اول تــا پنجــم هجــری و بررســی ســاختار آن«. نگــره. )شــماره 12 ،)5-17.
طاهـری شـهاب، محمـد. )1344« .)سـجع مهـر سـاطین و شـاهزادگان و صـدور ایـران«. وحیـد. 
)شـماره 20 ،)41-49.
طالیی، حسن. )1392 .)مهر در ایران از آغاز تا صدر اسالم. تهران: سمت.
فتحـی، لیـدا. )1386« .)خـط نوشـتهها، روی پارچههـای دوره اسـامی«. مـدرس هنـر. )شـماره 
2 ،)63-75.
فراستی، رضا. )1380« .)مهرهای شاهان قاجار«. تاریخ معاصر ایران. )شمار 17 ،)163-205. 
فروغیان، صدیقه. )1380 .)موزه بانک سپه. تهران: روابط عمومی بانک سپه.
فضائلی، حبیباهلل. )1362 .)اطلس خط. اصفهان: مشعل.
قائممقامـی، جهانگیـر. )1348« .)مهرهـا، طغراهـا و توقیعهـای پادشـاهان ایـران از ایلخانیـان تـا 
پایـان قاجاریـه«. بررسـیهای تاریخـی. )شـماره 20-21 ،)123-162.
قوچان ی، عبـداهلل. )1385« .)قدیمتریـن مهـر نوشـتهدار دوران اسـامی از یـک حاکـم ساسـانی«. 
باستانشناسـی و تاریـخ. )شـماره 39-40 ،)82-98.
گیزلـن، ریـکا. )1384 .)چهـار سـپاهبد شاهنشـاهی ساسـانی بـر اسـاس شـواهد مهرشناسـی. 
ترجمـه سـیروس نصـراهللزاده. تهـران: سـازمان میـراث فرهنگـی و گردشـگری.
محمـدیزاده، اکـرم. )1392« .)تجلـی تفکـرات شـیعی در نوشـتار انگشـریهای عصـر قاجـار«. 
نگـره. )شـماره 25 ،)5-17.
مظاهری، علی. )1331« ،)مهرهای پادشان ایران«، یغما. )شماره 49 ،)162-166.
میرزاابوالقاسـمی، محمدصـادق. )1393« .)تحـول شـکل در مهرهـای متأخـر اسـامی«. هنرهـای 
کاربـردی. )شـماره 5 ،)13-20.
میرزاابوالقاســمی، محمدصــادق. )1394« .)مهــر انگشــتر ســاطین متأخــر صفــوی«. گنجینــه 
اســناد. )دفتــر چهــارم(، 48-57.
میرزاابوالقاســمی، محمدصــادق و حســنعلی پورمنــد. )1390« .)پیشــینه و روششناســی در 
دانــش مهرشناســی اســامی در ایــران«. پیــام بهارســتان. )شــماره 12 ،)374-385.
میرزاابوالقاســمی، محمدصــادق و علیاصغــر شــیرازی. )1388« .)آداب مهــر در اســناد و 
مکاتبــات دیوانــی«. نگــره. )شــماره 12 ،)62-69.
ونزل، ماریان. )1386 .)انگشتریها. ج9 .ترجمه غالمحسین علی مازندرانی. تهران: کارنگ.
هاشمیشـاهرودی، سـید محمـود. )1395 .)فرهنـگ فقـه مطابـق مذهـب اهلبیـت)ع(. قـم: موسسـه 
دایـره المعـارف فقه اسـامی.
The: York New. Period Islamic Early the of Metalwork: Nishapur). 1982. (W James, Allan
.Art of Museum Metropolitan
 Stamp. Museum British the in seals Asiatic Western the of Catalogue). 1969. (H. D. A, Bivar
.Dynasty Sasanian The: London. II. Seals
.Press University Edinburgh: Edinburgh. Inscriptions Islamic). 1998. (S Sheila, Blair
 vol. (orientali studi degli Rivista”. Seal Royal Ghaznavid Presumed A). “1985. (H. D. A, Bivar
.22-17), 59
 New. Art of Museum Metropolitan the in seals stamp Sasanian). 1978. (J Christopher, Brunner
.Art of Museum Metropolitan: York
 continuite: islamiques et sasanides sceaux des formules Les). “1982. (Kalus. L and, Ph, Gignoux
.123-53), 11 vol. (Iranica Studia”. Curiel Roul a offerts Melanges? mutation ou
 of Manufacture the in Methods Innovative). “1996. (Johen Gwinnett and, Leonard, Gorelick
.84-79), 34 vol. (Iran”. Seals Sa
فصلنامة دانشگاه هنر | شماره 31 | فروردین 1400
نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی118
 :(.ed (Frembgen Wasim Jürgen: In. Coins Islamic on Calligraphy). 2010. (Stefan, Heidemann
.172-161, al et Munich, Islam in Writing of Art The. Alif of Aura The
.Hudson and Thames: London. Architecture and Art Islamic). 1999. (Robert, Hillenbrand
Bibliothèque: Paris. islamiques talismans et bulles, cachets des Catalogue). 1981. (Ludvik, Kalus
.nationale
 8th the from Ashmolean the at housed talismans and seals of catalogue A). 1986. (Ludvik, Kalus
.Clarendon Oxford. world Islamic century 19th to
 Metropolitan: York New. Period Islamic Early the of Glass: Nishapur). 1995. (Jens, Kröger
.Art of Museum
 of Antiquities Later and Medieval of Department the in Seals Sasanian). “1976. (A Judith, Lerner
.187-183), 35 vol. (Studies Eastern Near of Journal”. Museum British the
.ICHO: Tehran. Secrets Sealed). 2001. (B, Mofidi
 :London. Museum British The in Amultes and seals Persian and Arabic). 2011. (Venetia, Porter
.Museum British The
 .(1941-1500 (Iran of Shahs the of Seals and Medals, Coins). 1945. (L.H, Borgomale di Rabino
.Sons and Austin Stephen: Hertford
 A: Practice Sealing and Seals Sasanian of Development the On). 2012., (C. N, Ritter
 the in Practices Sealing and Seals.), Hg. (al et Duistermaat. K: in, Approach Mesopotamian
.114-99, Leiden. East Near
 The: York New. Period Islamic Early the of Pottery: Nishapur). 1973. (K Charles, Wilkinson
.Art of Museum Metropolitan
com.archive-coin-sixbid.www: 1 URL
com.numisbids.www: 2 URL
com.coinsnumismatics.www: 3 URL
com.iranmonument://https: 4 UR