تأثیر هنجارهای حاکم بر تصویرسازی عاشورایی (مطالعه موردی: تصویرسازی میرزا علیقلی خویی از مجلس قصاصِ اشقیای کربلا به‌وسیلۀ مختار ثقفی در طوفان‌البکاء)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

2 دانشیار، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

چکیده

تصویرسازان در تولید هر اثر هنری، بی‌شک متأثر از مجموعه‌ای پیشامتن‌ها و پیرامتن‌ها می‌باشند که غالباً به دلایل گوناگون، با ضریب تأثیر متغیر، در متن (تصویر) بروز می‌یابد، چنانکه این جریان در دوره قاجار (مقارن با ورود صنعت چاپ سنگی) نیز قابل‌بررسی است. در این هنگام کتاب‌های بسیاری مصور گردید که در این بین، طوفان‌البکاء به دلیل استقبال فزاینده از سوی مخاطبان، بارها مورد تجدید چاپ قرار گرفت. هدف از پژوهش حاضر با تکیه‌بر روش توصیفی-تحلیلی پاسخ به این پرسش می‌باشد که میرزا علی‌قلی خویی به‌عنوان نخستین هنرمند شناخته‌شده در حوزه تصویرسازی کتاب‌های چاپ سنگی (دوران فعالیت: 1272-1263ق) تا چه میزان متأثر از هنجارهای جامعه در خلق مجلس قصاص اشقیای کربلا به‌وسیله مختار در کتاب طوفان‌البکاء، بوده است؟ یافته‌ها مبنی بر بررسی نسخه‌های انفرادی تصویرسازی شده از طوفان‌البکاء به‌وسیله خویی (1265ق، 1269ق، 1270ق، 1272ق الف، 1272ق ب، بی‌تا الف، بی‌تا ب) حاکی از آن است که با توجه به پیشامتن‌های موجود از این واقعه به‌مثابه گفتمان مکتوب (پایه: منابع قرون اولیه، همعصر: طوفان‌البکاء)، خویی هنجارهای سه‌گانه (قضایی: مجازات فیزیکی، نظامی: پوشش و ابزار نظامی، سیاسی: پیکرنگاری درباری) را مدنظر و با بهره‌گیری از تصویر، همچون رسانه‌ای پویا، گسترده و مورد استقبال توده، با نگرشی ویژه ...

کلیدواژه‌ها



آقاســی، عبــاس. )1252ق(. نشــانهای دولــت علیــه ایــران. )چــاپ ســنگی(. کاتــب: علیاکبــر، مســئول 
چــاپ: کارخانــه مبارکــه.
ابناثیر، عزالدین على. )1385ق(. الکامل فی التاریخ. ج4 .بیروت: دار صادر.
ابناثیر، عزالدینعلی. )1409ق(. اسد الغابه فى معرفه الصحاب. ج4 .بیروت: دار الفکر.
ابنســعد، محمــد. )1374ش(. طبقــات الکبــرى. ج5 ،ترجمــه محمــود مهدوىدامغانــى. تهــران: فرهنــگ و 
اندیشـه.
.
ابنجوزی، یوسف بن قزاوغلی. )1426ق(. تذکره الخواص. ج2 .قم: المجمع العالمی الهل البیت)ع(
ابنحجــر عســقالنى، احمــد بــن علــی. )1415ق(. االصابــه فــى تمییــز الصحابــه. ج3 .بیــروت: دارالکتــب 
العلمیـه. 
اربلى، محدث. )1381ق(. کشف الغمه. ج1 .تبریز: بنیهاشمی.
اصالنیــان، صبــوح دیویــد. )1399ش(. ظهــور اولیــه چــاپ در عصــر صفــوی: نگاهــی نــو بــه نخســتین 
چاپخانــه ارمنیــان در جلفاینــو. ترجمــه مصطفــی لعلشــاطری. قــم: وراقــان.
امامـی، فرشـید. )1398ش(. »تصویـر چـاپ سـنگی و مخاطبـان آن«. فنـون تصویرسـازی در دوره قاجار. 
بـه کوشـش دیویـد جـی. را کسـبرگ. ترجمـه مصطفـی لعـل شـاطری. مشـهد: مرندیز.
بارنز، آلکس. )1373ش(. سفرنامه بارنز. ترجمه حسین سلطانیفر. مشهد: آستان قدس رضوی.
بـراون، ادوارد گرانویـل. )1381ش(. یـک سـال در میـان ایرانیـان. ترجمـه مانـی صالحیعالمـه. تهـران: 
ماهریــز.
بالذری، احمد بییحیی. )1417ق(. انساب االشراف. ج3 .بیروت: دارالفکر العربی.
بنتان، اگوست. )1354ش(. سفرنامه بنتان. ترجمه منصوره نظاممافی اتحادیه. تهران: بینا.
بنجامین، س.ج.و. )1363ش(. ایران و ایرانیان. ترجمه محمدحسین کردبچه. تهران: جاویدان.
بوئه، موریس دوکوتز. )1365ش(. مسافرت به ایران. ترجمه محمود هدایت. تهران: جاویدان.
بوذری، علی. )1390ش(. چهل طوفان. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد شورای اسالمی.
تانکوانی، ژی. ام. )1383ش(. نامههایی دربارۀ ایران و ترکیۀ آسیا. ترجمه ع.ا. سعیدی. تهران: چشمه.
جنبدل، سعد بن عبداهلل. )1417ق(. معجم التراث السالح. ریاض: دارالملک عبدالعزیز.
جونـز، سـرهارفورد. )1386ش(. روزنامـه سـفر خاطـرات هیئـت اعزامـی انگلسـتان بـه ایـران. ترجمـه 
مانــی صالحیعالمــه. تهــران: ثالــث.
جوهــری، محمدابراهیــم. )1265ق(. طوفانالبــکاء فــی مقاتــل الشــهدا. )چــاپ ســربی(. مســئول چــاپ: 
محمــد اســماعیل تهرانــی.
جوهــری، محمدابراهیــم. )1269ق(. طوفانالبــکاء فــی مقاتــل الشــهدا. )چــاپ ســربی(. مســئول چــاپ: 
عبدالکریــم.
جوهــری، محمدابراهیــم. )1270ق(. طوفانالبــکاء فــی مقاتــل الشــهدا. )چــاپ ســنگی(. کاتــب: ناشــناس. 
مسـئول چـاپ: آقـا میـرزا اسـداهلل.
جوهــری، محمدابراهیــم. )1271ق( )الــف(. طوفانالبــکاء فــی مقاتــل الشــهدا. )چــاپ ســربی(. مســئول 
چــاپ: اهلل قلیخــان.
جوهــری، محمدابراهیــم. )1271ق( )ب(. طوفانالبــکاء فــی مقاتــل الشــهدا. )چــاپ ســنگی(. کاتــب: محمــد 
خوانسـاری، مسـئول چـاپ: ناشـناس.
جوهـری، محمدابراهیـم، )1272( )الـف(. طوفانالبـکاء فـی مقاتـل الشـهدا. )چـاپ سـربی(. مسـئول چـاپ: 
ناشناس.
جوهــری، محمدابراهیــم. )1272ق( )ب(. طوفانالبــکاء فــی مقاتــل الشــهدا. )چــاپ ســنگی(. کاتــب: 
محمدرضــا خوانســاری. مســئول چــاپ: ناشــناس.
جوهــری، محمدابراهیــم. )بیتــا( )الــف(. طوفانالبــکاء فــی مقاتــل الشــهدا. )چــاپ ســنگی(. کاتــب: 
ناشــناس، مســئول چــاپ: ناشــناس.
جوهـری، محمدابراهیـم. )بیتـا( )ب(. طوفانالبـکاء فـی مقاتـل الشـهدا. )چـاپ سـنگی(. کاتـب: ناشـناس، 
مسـئول چـاپ: ناشـناس.
جوهــری، میــرزا محمــد ابراهیــم. )1398ش(. طوفانالبــکاء فــی مقاتلالشــهدا. بهکوشــش مصطفــی 
لعلشــاطری. مشــهد: مرندیــز. 
خوارزمی، موفق بن احمد. )1370ق(. مقتل الحسین)ع(. ج2 .تحقیق محمد سماوی. قم: انوار الهدی.
دالمانــی، هانریرنــه. )1335ش(. ســفرنامه از خراســان تــا بختیــاری. ج2،1 .ترجمــه ایــرج فرهوشــی. 
تهــران: ابنســینا.
دروویل، گاسپار. )1348ش(. سفرنامه دروویل. ترجمه جواد محیی. تهران: گوتنبرگ.
دوبنچـا، رومانوسـکی. )1346ش()الـف(. »تاریخچـه اسـلحههای سـرد در ایـران«. بررسـیهای تاریخـی. 
.77-100 ،)5 شماره)
دوبنچــا، رومانوســکی. )1346ش()ب(. »تاریخچــه اســلحه ســرد در ایــران«. بررســیهای تاریخــی. 
.89-112 ،)6 شــماره)
دیوالفوا، ژان. )1371ش(. ایران کلده و شوش. ترجمه علیمحمد فرهوشی. تهران: دانشگاه تهران.
دینوری، ابومحمد عبداهلل. )1410ق(. االمامه و السیاسه. ج2 .بیروت: داراالضواء.
دین ورى، ابوحنیفـه احمـد بـن داود. )1371ش(. اخبـار الطـوال. ترجمـه محمـود مهدوىدامغانـى. تهـران: 
نشـر نـى.
رضوی، محمد. )1388ش(. خاطرات وکیلالتولیه. ج1 .بهکوشش علیاکبر تشکری. تهران: سخن.
ســاروی، محمــد فتــحاهلل بــن محمدتقــی. )1371ش(. تاریــخ محمــدی )احســن التواریــخ(. بهاهتمــام 
غالمرضــا طباطباییمجــد. تهــران: امیرکبیــر.
سرنا، کارال. )1362ش(. آدمها و آیینها در ایران. ترجمه علیاصغر سعیدی. تهران: زوار.
سـپهر، عبدالحسـین. )1386ش(. مـرآت الوقایـع مظفـری. ج1 .تصحیـح عبدالحسـین نوایـی. تهـران: میـراث 
مکتو ب .
طبری، محمد بن جریر. )1375ش(. تاریخ طبری. ج7 ،8 .ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
طوسى، محمد بن حسن. )1414ق(. االمالی. قم: دار الثقافه.
قائممقــام فراهانــی، عیســی. )1233ق(. رســالۀ جهادیــه. )چــاپ ســربی(. مســئول چــاپ: محمدعلــی 
آشــتیانی.
قرآن. )1249ق(. کاتب: محمدحسین تبریزی. )چاپ سنگی(. مسئول چاپ: محمد صالح شیرازی.
کـرزن، جـرج ناتانیـل. )1373ش(. ایـران و قضیـه ایـران. ترجمـه غالمعلـی وحیـد مازندرانـی. ج1 .تهـران: 
علمـی و فرهنگـی.
کشی، محمد بن عمر. )بیتا(. اختیار معرفه الرجال. ج2 .قم: موسسه آلالبیت)ع( الحیاء التراث.
لعــل شــاطری، مصطفــی. )1397ش(. نخســتین رویاروییهــای هنــر عصــر ناصــری بــا هنــر غــرب 
)موســیقی، نمایــش، نقاشــی(. مشــهد: مرندیــز.
مارزلـف، اولریـش. )1398ش(. فرهنـگ بصـری شـیعیان دوازده امامـی ایـران در دوره قاجـار. ترجمـه 
مصطفــی لعلشــاطری، مشــهد: مرندیــز.
مجلسى، محمد باقر. )1403ق(. بحار االنوار. ج45 .بیروت: داراحیاء التراث العربی.
مسـعودی، علـى بـن حسـین. )1374ق(. مـروج الذهـب و معـادن الجوهـر. ج2 .ترجمـه ابوالقاسـم پاینـده. 
تهـران: علمـى و فرهنگـى.
مسعودى، على بن حسین. )1426ق(. اثبات الوصیه. قم: انصاریان.
مقدسى‏، مطهر بن طاهر. )بیتا(. البدء و التاریخ. ج6 .بور سعید: مکتبه الثقافه الدینیه.
مکتبیشـیرازی. )1259ق(. لیلـی و مجنـون. )چـاپ سـنگی(. کاتـب: سـید یوسـف میالنـی، مسـئول چـاپ: 
بهـرام اردبیلـی. 
ملکم، جان. )1380ش(. تاریخ کامل ایران. ج2 .ترجمه اسماعیل حیرت. تهران: افسون.
موریه، جیمز. )1386ش(. سفرنامه جیمز موریه. ج1،2 .ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
نوبختى، حسن بن موسى. )1404ق(. فرق الشیعه. بیروت: دار االضواء.
Adamova, Adel. (1998). “Art and Diplomacy: Qajar Paintings at the State Hermitage Museum”. 
RoyaI Persian Paintings: The Qajar Epoch 1785-1925. New York: Brooklyn Museum of Art, 
I.B.Tauris.
Amanat, Abbas. (2001). “The Kayanid Crown and Qajar Reclaiming of Royal Authority”. Ira-
nian Studies. (vol 34), 17-30.
Amanat, Abbas. (2005). Resurrection and Renewal: The Making of the Babi Movement in 
Iran)1844-1850(. Los Angeles: Kalimat Press.
Alexander, David. (2015). Islamic Arms and Armor in the Metropolitan Museum of Art. New 
York: Metropolitan Museum of Art.
Diba, Layla. (1989). “Persian Painting in the Eighteenth Century: Tradition and Transmission”. 
Muqarnas. (vol 6), 147-160.
Diba, Layla. (1998). “Images of Power and Power of Images: Intention and Response in EarIy
Qajar Painting (1785-1925)”. RoyaI Persian Paintings: The Qajar Epoch 1785-1925. New 
York: Brooklyn Museum of Art, I.B.Tauris.
Diba, Layla. (2015). “An Encounter Between Qajar Iran and the West: the Rashtrapati Bhavan 
Painting of Fath’Ali Shah at the Hunt”. Islamic Art in the 19th Century: Tradition, Innovation 
and Eclecticism. ed. Doris Behrens-Abouseif and Stephen Vernoit. Leiden: Brill.
Falk, S.J. (1972). Qajar Paintings: Persian Oil Paintings Of The 18th & 19th Centuries. London: 
Faber and Faber Ltd.
Hillenbrand, Robert. (1977). Imperial Images of Persian Painting. Edinburgh: Scottish Arts 
Council Gallery.
Kondo, Nobuaki. (2017). Islamic Law and Society in Iran: A Social History of Qajar Tehran. 
New York: Routledge.
Larocca, Donald. (1996). The Gods of War: Sacred Imagery and The Decoration of Arms and 
Armor. New York: Metropolitan Museum of Art.
Malecka, Anna. (2017). “Darya-ye Nur: History and Myth of a Crown Jewel of Iran”. Iranian 
Studies. (vol online). 1-28.
Marzolph, Ulrich. (1997). “Mirza ʿAli-Qoli Xuʾi. Master of Lithograph Illustration”. Annali 
(Istituto Orientale di Napoli). (vol 57), 183-202.
Marzolph, Ulrich. (2001a). Narrative Illustration in Persian Lithographed Books. Leiden: Brill.
Marzolph, Ulrich. (2001b). “Popular Literature in the Qajar Period”. Asian Folklore Studies. 
(vol236-215 ,)40.
Marzolph, Ulrich. (2011). “The Pictorial Representation of Shiite Themes in Lithographed 
Books of the Qajar Period”. The Art and Material Culture of Iranian Shi’ism: Iconography 
and Religious Devotion in Shi’i Islam. ed. Pedram Khosronejad. London: I.B.Tauris.
Momen, Moojan. (1985). An Introduction to Shi`i Islam: The History and Doctrines of Twelver 
Shi`ism. London: Yale University Press.
Momen, Moojan. (2005). “The Babi and Baha’i community of Iran”. Journal of Genocide Re-
search. (vol 7), 221-241.
Moshtagh Khorasani, Manouchehr. (2006). Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the 
End of the Qajar Period. Germany: Legat.
Raby, Julian. (1999). Qajar Portraits. London: I.B. Tauris.
Robinson, Basil William. (1964). “The Court Painters of Fathʿali shah”. Archaeological, Histor-
ical and Geographical Studies. (vol L.A), 105-94.
Shcheglova, Olimpiada. (1999). “Versions of Persian Manuscripts of Indian Manufacture in the 
Nineteenth Century”. Manuscripta Orientalia. (vol 5), 12-22.
Tirri, Anthony. (2004). Islamic Weapons: Maghrib to Moghul. The United States of America: 
Indigo.
Waring, Edward Scott. (1807). A Tour to Sheeraz. London: T. Cadell, W. Davies.
Zaky, Rahman. (1961). “Introduction to the Study of Islamic Arms and Armour: Types of Islam-
ic Swords”. Gladius. (vol I), 17-29.
Zygulski, Zdzislaw. (1979). “Islamic Weapons in Polish Collections and Their Provenance”. 
Islamic Arms and Armour. ed Robert Elgood. London: Scolar Press.
URL1: Floor, Willem. (1990). “ČĀP”. Encyclopædia Iranica. Available Online at: http://www.
iranicaonline.org/articles/cap-print-printing-a-persian-word-probably-derived-from-hindi-
chapna-to-print-see-turner-no
URL2: Doostkhah, Jalil. (2012). “GORZ”. Encyclopaedia Iranica. Available Online at: http://
www.iranicaonline.org/articles/gorz