بازشناسی سنت‌های شرقی کتابت و تذهیب در مصحف حاضنه (مورخ 410ق،‌ قیروان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

از سده‌های نخست هجری شمار بسیار کمی قرآن و نسخه خطی رقم‌دار به جا مانده است به همین علت، اطلاعات ما از هنرمندان و سبک‌های رایج در هر یک از مناطق جهان اسلام بسیار محدود مانده و باعث شده فرضیات و ادعاهای کنونی گاه نادرست شود. یکی از نسخه‌های مشهور و رقم‌دار اوایل سد‌ة پنجم هجری مصحف حاضنه است. این مصحف، قرآنی است که بر پایة یادداشتی در آغاز نسخه، علی بن احمد وراق، در سال 410ق برای فاطمه حاضنه، دایه معز بن بادیس در قیروان تهیه کرده است. وقف‌نامة آغاز نسخه از وقف آن بر مسجد جامع قیروان حکایت می‌کند. از این نسخه بیش از 1300 برگ باقی‌مانده است. به نظر می‌رسد این نسخه در اصل حدود 3200 برگ داشته و شصت‌پاره بوده است. این نسخه به سبب اندازه بزرگ و به ویژه سبک خطش در بین مورخان خوشنویسی و نسخه‌شناسان شهرت یافته است. یادداشت یادشده هیچ شکی در تولید این نسخه در قیروان باقی نمی‌گذراد از این رو مورخان سبک خط این نسخه را قیروانی خوانده‌اند. با این همه ساختار و طراحی حروف این قرآن هیچ شباهتی به دیگر سبک‌های رایج در مغرب جهان اسلان ندارد. خط بیشتر قرآن‌های مغرب، که به اقلام کوفی مغربی مشهورند،‌ به قلمی مستدیر و ظریف کتابت شده است. در حالی که زوایای مورب و حرکت‌های موکد و نیز تمایز چشمگیر میان نقاط قوت و ضعف قلم در مصحف حاضنه بیشتر به کوفی شرقی،‌ به ویژه خط قرآن‌های درباری غزنوی شباهت دارد. زاویه عمودی برخی از اعراب‌های این قرآن و همچنین تناسبات صفحه آن نیز سخت به قرآن‌های غزنوی شبیه است. به علاوه شیوه تذهیب این قرآن را می‌توان در قرآن‌های ایرانی مانند قرآن احمد بن یاسین اصفهانی، مورخ 383ق در اصفهان یافت. افزون بر این در دست­خط و شیوه اعراب­گذاری این قرآن یک‌دست نیست و این امر حاکی از همکاری چند هنرمند در تهیه آن است. در نتیجه با توجه به این شواهد به نظر می‌رسد این نسخه از سوی چند هنرمند ایرانی با همکاری حداقل یک هنرمند مغرب، زیر نظر علی بن احمد وراق در قیروان تولید شده است. به نظر می‌رسد زد و خوردهای مذهبی اسماعیلیان و خلفای عباسی در سدة چهارم هجری در ایران از یک سو و حمایت خلفای فاطمی و زیریان اولیه، از فرقه اسماعیلی سبب مهاجرت برخی از هنرمندان اسماعیلی زادة ایران به مغرب شده است.

کلیدواژه‌ها