بررسی دیباچة دوست محمد هروی بر مرقع بهرام میرزای صفوی از منظر جامعه شناسی تاریخی تحلیلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، استان تهران، شهر تهران

2 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، استان تهران، شهر تهران

چکیده

دیباچه­های مرقعات حاوی اطلاعات ارزنده­ای از هنرمندان، حامیان و بعضاً تاریخ شکل­گیری هنرها می­باشند، اما کمتر به  زمینه­های جامعه­شناختی ظهور آنان و ارجاعات متن به بستر تاریخی­ای که در آن قرار گرفته­اند، توجه می­شود. نخستین­بار دیباچه دوست محمد هروی در کنار خوشنویسی به نقاشی و نقاشان پرداخت. این پژوهش به دنبال این مسأله است که علل برآمدن این دیباچه در خصوص نقاشی در قرن دهم چیست؟ برای پاسخ، از رویکرد جامعه­شناسی تاریخیِ تحلیلی که درصدد کشف «چرایی» امور و پاسخ­های مبتنی بر روابط علّی است، استفاده شد؛ و در این مسیر از تحلیل، مقایسه و تطبیق متون، آراء متخصصان و بررسی­های انتقادی بهره گرفته­شد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که زنجیره­های علّی متنوعی متشکل از زمینه­های سیاسی ـ مذهبی آن دورة تاریخی، سنت نوشتاری و پیش­زمینة مؤلف، منجر به تألیف دیباچه گردیده که می­توان آنها را به طور کلی دو دستة علل وجودی و علل صوری ظهور دیباچه در نظر گرفت. نفوذ روحانیان در سیاست و فشار به نقاشان، تغییر خُلق شاه، رویگردانی از نقاشی و نقاشان و اخراج آنان از دربار، از جمله علل وجودی دیباچه در دفاع از نقاشی و نقاشان و تسلط مؤلف بر سنت­های نوشتاری و آشنایی وی با فرهنگ درباری هرات، از علل صوری دیباچه می­باشند.

کلیدواژه‌ها


ـ آژند، یعقوب (1380)، «تاریخ­نگاری صفویه» در تاریخ­نگاری در ایران، گستره، تهران.
________  (1389)، نگارگری ایران: پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران، دو جلد، اول، سمت، تهران.
ـ اسکاچپول، تدا (1388)، بینش و روش در جامعه­شناسی تاریخی، ترجمة هاشم آغاجری، نشر مرکز، تهران.
ـ اسکندربیگ ترکمان (چاپ1382)، تاریخ عالم آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، امیرکبیر، تهران.
ـ پروین گنابادی، محمد (1348)، «دیباچه نویسی»، مجلة سخن. ش 213 و 214.
ـ پورتر، ایو (1388)، از نظریة «دوقلم» تا «هفت اصل نقاشی»، در مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل، ترجمة صالح طباطبایی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران.
ـ پورجوادی، نصرالله (1383)، «نقد و بررسی دیباچه: اُنس نویسنده و خواننده، نگاهی به دیباچه­های کشف المحجوب هجویری و جامع الحکمتین ناصرخسرو»، آیینه میراث، دورة جدید، زمستان، ش 27، 123-140.
ـ جعفریان، رسول (1391)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج 1، چاپ سوم. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران.
ـ حسن بیگ روملو (چاپ1931)، احسن التواریخ؛ تصحیح چارلس نارمن سیدن، کلکته.
ـ خالقی مطلق، جلال (1372)، گل رنج­های کهن: برگزیده مقالات دربارة شاهنامه فردوسی، به کوشش علی دهباشی، نشر مرکز، تهران.
ـ دالساندری، وینچنتو (1349)، سفرنامه، در سفرنامه های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، خوارزمی تهران.
ـ دانش­پژوه، محمدتقی (1350)، «یک پرده از زندگانی شاه تهماسب»، جستارهای ادبی، ش 28، سال7، زمستان، شماره 4، 915-997.
ـ دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت­نامة، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورة جدید، تهران.
ـ راکسبورگ، دیوید جی (1388 الف)، «رفتار نابسامان؟ اف. مارتین و مرقع بهرام میرزا»، در مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل، ترجمة صالح طباطبایی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران.
________  (1388 ب)، «بهرام میرزا و مجموعه­هایش»، در هنر و معماری صفوی، به کوشش شیلا کنبی، ترجمة مزدا موحد، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران.
ـ رشتیانی، گودرز (1390)، «دیباچه­نویسی متون تاریخی افشاریه: تداوم و تحول در یک سنت تاریخی»، دو فصلنامه تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری، دوره جدید. سال21، ش 8، پیاپی 90، پاییز و زمستان، 37- 61.
ـ زارعیان، مریم (1391)، «مناسبات روحانیان با دولت در عصر صفوی»، جامعه­شناسی تاریخی، دورة 4، ش 2، پاییز و زمستان، 87- 116
ـ سیوری، راجر (1387)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، مرکز، تهران.
ـ شاردن، ژان (1345)، سیاحت نامه، ترجمه محمد عباسی، ج 8 ، انتشارات امیرکبیر، تهران.
ـ عالی افندی، مصطفی (1369)، مناقب هنروران، ترجمة توفیق سبحانی، سروش، تهران.
ـ عبدی بیگ شیرازی، خواجه زین­العابدین (950ق/ چاپ 1977)، آیین اسکندری، زیر نظر علی شفائی، دانش، مسکو.
_________ (978ق/ چاپ 1368)، تکمله الاخبار؛ تصحیح عبدالحسین نوائی، نشر نی، تهران.
ـ غفاری قزوینی، احمد (1343)،  تاریخ جهان‌آرا، به کوشش محمد قزوینی، کتابفروشی حافظ، تهران.
ـ فربرن، مایلز (1394)، تاریخ اجتماعی: مسائل، راهبردها و روش­ها، ترجمه ابراهیم موسی­پور بشلی و محمد ابراهیم باسط، سمت، تهران.
ـ قاسمی، حسین و رحمانی­فر، سیما ( 1390)، «بررسی اهداف تاریخ­نگاری و نحوة مشروعیت­بخشی مورخان در دیباچة های تواریخ سلسله­ای و مذهبی از دورة شاه عباس اول تا پایان حکومت صفویان»، فصلنامه تاریخ، سال6. ش22، 119-139
ـ قاضی احمد منشی قمی (چاپ1359)، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
________  (چاپ1366)، گلستان هنر، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، منوچهری، تهران.
ـ کوئین، شعله (1387 الف)، تاریخ نویسی در روزگار فرمانروایی شاه عباس صفوی، ترجمة منصور صفت گل، دانشگاه تهران، تهران.
________ (1387ب)، «تاریخ نگاری دیباچه­های عصر صفوی»، ترجمه فرشید نوروزی، نامة تاریخ پژوهان: ش 16، 82 - 116.
ـ کوشا، کفایت (1383)، «مهاجرت هنرمندان ایرانی به هند در دوره صفوی»، آینه میراث، دوره جدید، ش 26، 26-57
ـ مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب­آرایی در تمدن اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
-هروی، دوست­محمد (951ق)، دیباچه بر مرقع بهرام میرزا، در کتاب آرایی در تمدن اسلامی، به کوشش نجیب مایل هروی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
ـ همایونفرخ، رکن‌الدین (1346)، «تاریخچه کتاب و کتابخانه درایران»، هنر و مردم، دوره4-7، ش64، 31-45.
-Adle, Chahryar (1993), “Les artistes nommes Dust-Mohammad au XVIe siecle.” Studia Iranica 22, 2, 219-96.
_______ (1990), “Autopsia, in Absentia: Sur la date de l’introduction et de la constitution de l’album de Bahram Mirza par Dust-Mohammad en 951/1544-1545.” Studia Iranica 19, 2, 219-56.
-Dickson, Martin, and Stuart Cary Welch (1981), The Houghton Shahnameh. 2 vols. Harvard University Press, Cambridge.
-Roxburgh, David J. (2001), Prefacing the image: the writing of art history in sixteenth century Iran.: Brill, Leiden; Boston; Koln
_____ (2005), The Persian Album, 1400-1600: from dispersal to collection, Yale University Press, New Haven
-Sholeh, A. Quinn (1996), “The Historiography of Safavid Prefaces”, Safavid Persia: the history and Politics of an islamic society, ed.: Charles Melville, London and New York, l.b. Tauris Co., pp. xi 428.
-Soudavar, Abolala (1999), “Between the Safavid and the Mughals: Art and Artists in Transition.” Iran 37, 49-66
_______ (1992), Art of Persian Courts: Selections from the Art and History Trust Collection. Rizzoli, New York.