پژوهشی در خاستگاه‌های تصویری نقاشی‌‌های سقاتالار (با تکیه بر چاپ سنگی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلام، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 کارشناس ارشد نقاشی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

مسئلۀ این پژوهش، کیفیت تأثیر عواملی چون پرده‌های درویشی، نقاشی پشت ‌شیشه، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، دیوارنگاری مذهبی بقاع متبرک و نسخه‌های چاپ سنگی بر پیدایش نقاشی‌های سقاتالار در مازندران در دورۀ قاجار است که با اشاره‌هایی گذرا خاستگاه و ریشۀ این نقوش معرفی شده‌‌اند. نظریه‌های پیتر چلکوفسکی در باب نقاشی‌های روایی در ایران در این مسیر راهگشا خواهد بود. در بستر سقاتالار، با بازنمایی مضامینی نامتجانس در دو گروه عمدۀ مذهبی و غیرمذهبی مواجه هستیم؛ از آنجا که در بدایت امر، خاطره‌ای از ترکیبی مشابه در این خاستگاه-های احتمالی در ذهن نداریم، این امتزاج بسیار غریب و منحـصر به‌فرد مـی‌نماید که ضرورت بررسی جامع‌تر در این انواع هنری، پیشینۀ آنها، نخستین نمونه‌ها، مضامین و ارتباط آنها با سـقاتـالارها را برجـستـه می‌سازد. فرضیۀ پژوهش، احتمال بازنمایی عینی تصاویر نسخه‌های چاپ-سنگی در سقاتالارهاست. نگارنده با رویکردی تاریخی، هفده سقاتالار تاریخ‌دار را در کنار خاستگاه‌های مزبور، از منظر تاریخ، عاملان و مضامین بررسی می‌کند. نتیجۀ مشخص پژوهش، بیانگر شباهت بسیاری از تصاویر چاپ‌ سنگی و حضور اغلب مضامین سقاتالار در این نسخه‌هاست که غیاب عنصر رنگ، تنها وجه ممیزۀ این دو نوع است. هم‌چنین، داده‌های تاریخی دال بر ارتباط عاملان این بناها با پایتخت و دربار قاجار، در صحت برخـی پیش‌فرض‌ها تـردید ایجاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها


آژند، یعقوب. (1388). اصل واق در هنر ایران، نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شمارۀ 38: 13-5. 
احدی یگانه، آزاده. (1392). بررسی ساختار سقانفار لدار (موارد مشابه در استان مازندران)،،پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران.
الئاریوس، آدام. (1363). سفرنامۀ آدام الئاریوس. ترجمۀ احمد بهپور. تهران: ابتکار.
امیررسکنی. مائده. (1393). نقش فرهنگ و بازپروری فرهنگی در معماری بومی (مطالعۀ موردی: بنای سقانفار، به­عنوان شاخص معماری بومی مازندران)،اولین کنگره تخصصی مدیریت شهری و شوراهای شهر. تهران: مرکز همایشهای توسعه ایران.
اخگری، محمد و ابراهیم امیرکلایی. (1382). سقانفار، یادمان مذهبی و سنتی مازندران، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 5و6: 108-85.
اکبری، رائفه و فاطمه حسین پور. (1393). سقانفارها؛ حلقه­ای گمشده در معماری آیینی مازندران، همایش ملی معماری، عمران و توسعه نوین شهری، تبریز: کانون ملی انجمن­های صنفی مهندسان معمار ایران.
بهرام­زاده، محمد، و نرگس علائی­بخش. (1392). تجلی اعتقاد در طراحی معماری با مطالعۀ موردی سقاتالار (سقانفار) در استان مازندران، اولین همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی و محیط زیست پایدار ، هگمتانه: انجمن ارزیابان محیط زیست.
پاکباز، رویین. (1386). نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
پاکباز، رویین. (1389). دایره المعارف هنر:نقاشی، پیکره­سازی، گرافیک. تهران: فرهنگ معاصر.
پیرزاد، احمد. (1388). نگرش­های آیینی و مذهبی در سقانفارهای مازندران، کتاب ماه هنر، بهمن 1388: 95-86.
چلیپا، کاظم و علی رجبی.(1385). حسن اسماعیل­زاده نقاش مکتب قهوه­خانه­ای. تهران: نظر.
ذکاء، یحیی. (1366). معماران و استادکاران، معماری ایرانی دوره اسلامی. به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: ارشاد اسلامی.
رحیم­زاده، معصومه. (1382). سقاتالارهای مازندران، منطقۀ بابل، وجهی از معماری آیینی. ادارۀ کل میراث فرهنگی استان مازندران.
رحیم­زاده،  معصومه. (بیتا). پیوست و گسست سنت در بناهای آیینی، نامۀ فرهنگ، شمارۀ 52: 151-142.
رحیم­زاده، معصومه (بیتا). تصویر فرشتگان در بنای آیینی سقاتالار، میراث جاویدان، سال چهارم، شمارۀ 53.
رمضان ماهی، یاسمن. (1383). هنر نقاشی پشت شیشه در ایران و جهان، هنرنامه، شمارۀ 23.
ستوده، منوچهر. (1374). از آستارا تا استرآباد. جلد چهارم،  تهران: وزارت ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، کتابخانه و اسناد دیجیتال:
سخن­پرداز، کامران و حجت امانی. (1378). نقاشی پشت شیشه ویژگی­ها و تأثیرگذاری­ها، آینۀ خیال، شمارۀ10.
سلحشور، فریال. (1387). نقاشی پشت شیشه، مجموعۀ شخصی جهانگیر کازرونی و فریال سلحشور. تهران: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی چاپ و نشر نظر.
سیف، هادی.(1369). نقاشی قهوه­خانه­ای. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
سیف، هادی.(1371). نقاشی پشت شیشه. تهران: سروش.
شاکری، سیده فاطمه.(1392). بررسی نمادشناسانه و نشانه­شناسانۀ نقوش سقاتالارها، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه الزهرا سلام­الله علیها.
شجاع شفیعی، محمد مهدی. (1386). تاریخ هزار ساله اسلام در نواحی شمالی ایران. تهران: اشاره.
شچگلوا، الیمپیاداپاولونا. (1388). تاریخ چاپ سنگی در ایران. ترجمۀ پرویز منزوی، تهران: معین.
علیزادۀ چوب­بستی، حیدرجان، و محمدحسن زال. (1390). سقانفار نماد معماری اسلامی، کارکردهای دینی و اجتماعی سقانفار در مازندران، دوفصلنامۀکاوش­های دینی، سال سوم، شمارۀ 6.
عناصری، جابر.(بیتا). معرفی کتب چاپ سنگی-حملۀ حیدری (اثر:بمانعلی کرمانی)، صنعت چاپ، شمارۀ 373: 62-60.
فلاح­نیا، ضحا.(1391). بررسی انسان­شناختی سقانفار روستای شیاده بابل (معانی فرهنگی نقش مایه های ترکیبی، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
قزوینی، ذکریابن محمد.(1266هـ.ق.). عجایب­المخلوقات. تهران: گنجینۀ چاپ سنگی کتابخانه ملی ایران.
کریم­زادۀ تبریزی، محمدعلی.(1369). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. جلد دوم، لندن: ساتراپ.
گودرزی (دیباج)، مرتضی. (1384). تاریخ نقاشی ایران از آغاز تا عصر حاضر. تهران: سمت.
گیلانی، ملاشیخ­علی. (1044هـ.ق.). تاریخ مازندارن. تصحیح و تحشیه دکتر منوچهر ستوده، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
محمدزاده، مرضیه. (1389). عاشورا در شعر معاصر و فرهنگ عامه. تهران:مجتمع فرهنگی عاشورا.
محمودی، فتانه. (1387). مضامین دینی در نقوش سقانفارهای مازندران، کتاب ماه هنر: 87-80.
محمودی، فتانه، و محمود طاووسی.(1387). مضامین تصاویر انسانی در سقانفارهای مازندران، بررسی تطبیقی نقوش سقانفارهای شیاده و کردکلا، هنرهای زیبا، شمارۀ 36: 76-67.
ناصرالدین شاه قاجار. (1336). روزنامه سفر مازندران. زیر نظر ایرج افشار، تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین.
کتابخانۀ دیجیتال آستان قدس رضوی:
http://digital.aqr.ir/index.aspx?pid=13&GID=150581&ID=92889
کرزن، جرج ناتانیل. (1367). ایران و قضیۀ ایران. جلد اول، ترجمۀ وحید مازندرانی، تهران: بنیاد ترجمه و نشر کتاب.
گودرزی (دیباج)، مرتضی.(1384). تاریخ نقاشی ایران، تهران: سمت.
مارزلف، اولریش. (1387). ادبیات عامیانۀ فارسی در دورۀ قاجار، ترجمۀ عباس امام، فرهنگ مردم، شمارۀ 27و28:  117-93.
مرعشی، ظهیرالدین­بن نصیر الدین.(1345). تاریخ طبرستان. تهران: شرق.
مکنزی،  چارلز فرانسیس. (1359). سفرنامۀ شمال. ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران:گستره.
میرزایی­مهر، علی­اصغر. (1386). نقاشی­های بقاع متبرکه در ایران. تهران: فرهنگستان هنر.
نفیسی، سعید. (1337). نخستین چاپ­های مصور در ایران، راهنمای کتاب، شماره3: 35-22.
هاشم­پور سبحانی، توفیق. (1386)، تاریخ ادبیات ایران. تهران: زوار.
هندویی، علی. (14/6/1394). مصاحبه.
یازرلو، محدثه. (1393). گونه­شناسی سقاتالار از دیدگاه شکلی با نگرش فرهنگی و اجتماعی در مازندران، کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار . موسسه بین المللی مطالعات معماری و شهرسازی مهراز شهر.
یوسف­نیا پاشایی، وحید. (1385). سقانفار و اهمیت آب، شیرسر و کوماچه­سر، کتاب ماه هنر: 70-58.
 
Chelkowski, Peter. (1989). Narrative Painting and Painting Recitation in Qajar Iran, Muqarnas, Vol. 6: pp. 98-111.
Marzolph , Ulrich. (2001). Narrative Illustration In Persian Lithographed books. Brill.
Metropolitan Museum of Art:
World Digital Library:
http://www.wdl.org/en/item/8961/#q=The+Wonders+of+Creation
Zaal, Mohammad Hasan & Meysam Aliei (2014), Introduction of Saqnefar Buildings from Qajar Era in Mazandaran, Archaeology, Vol.3(1): 1-9.