واکاوی تبدیلِ گفتمانِ مکتوبِ غزوه خیبر به گفتمان بصری در کتاب طوفان البکاء (مطالعه موردی آثار میرزا علی قلی خویی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه ارتباط تصویری و تصویرسازی، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

چکیده

تصویرسازی در کتاب‌های چاپ سنگی از اواسط دوره قاجار با انتشار قانون نشان (1252ق/ 1836م) آغاز و در اندک زمانی به‌صورت گسترده در اکثر کتاب‌های این دوره به‌ویژه با درون‌مایه ادبیات در شاخه‌هایی همچون عامیانه، حماسی، عاشقانه و مذهبی ادامه یافت. در این بین طوفان‌ البکاء اثر جوهری با درون‌مایه مذهبی یگانه اثری محسوب می‌گردد که در پی خواستِ فزاینده جامعه از سوی ناشران بیش از شصت بار با تکنیک چاپ سنگی به‌صورت مصور منتشر گردید و گرچه این کتاب در هر چاپ، بنا به دلایل گوناگون در تعداد مجالس مصور دارای تفاوت بود، اما یکی از مجالس که در اکثر این نسخه‌ها وجود دارد، تصویر «محاربه حضرت علی(ع) با مرحب خَیبَری» است. هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش است که میرزا علی‌قلی‌ خویی به‌عنوان چهره شاخص در تصویرسازی این کتاب (3 نسخه چاپ سربی و 4 نسخه چاپ سنگی) تا چه میزان تحت تأثیر روایات تاریخی و حدیثی و گاه بازتاب نسبی آن در اشعار (گفتمانِ مکتوب) در خلق تصویرِ مذکور (گفتمانِ بصری) بوده است. یافته‌ها مبتنی بر مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیلِ تطبیقی روایات و تصاویر حاکی از آن است که در کنار سایر موضوعاتِ مؤثر در تصویرسازی این مجلس، گفتمانِ مکتوب عاملی الهام‌بخش و ساختاری برای...

کلیدواژه‌ها


آقاسی، عباس. (1252ق). نشان­های دولت علیه ایران. (چاپ سنگی). کاتب: علی­اکبر. مسئول چاپ: مسئول چاپ: کارخانه مبارکه.
ابن ابی الحدید، عزالدین­ابوحامد. (بی­تا). شرح نهج‌البلاغه. ج1. بیروت: دارالمکتبه الحیاه.
ابن­اثیر، عزالدین­على. (1371ش). الکامل. ج7. ترجمه ابوالقاسم حالت. تهران: علمى.
ابن­بابویه، محمد بن على‏. (1380ش). علل الشرائع. ج1. ترجمه محمدجواد ذهنی. قم: مؤمنین.
ابن­بابویه، محمد بن على‏. (1376ش). امالی. ترجمه محمدباقر کمره­ای. تهران: کتابچی.
ابن­بطریق، یحیى بن حسن‏. (1407ق). عمده عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار. قم: اسلامی.
ابن­خلدون، عبدالرحمن بن محمد. (1363ش). العبر. ج1. ترجمه عبدالمحمد آیتى. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
ابن­شعبه­حرانى، حسن بن على‏. (1376ش). تحف العقول. ترجمه پرویز اتابکی. تهران: فرزان­روز.
ابن­شهرآشوب، محمد بن على‏. (1379ق). مناقب آل ابی­طالب. ج2. قم: علامه.
ابن­عبری، غریغوریوس الملطى. (1412ق). تاریخ مختصر الدول. بیروت: دار الشرق
ابن­هشام، ابومحمد عبدالملک. (1375ش). سیره النبویه. ج2. ترجمه سید هاشم رسولى. تهران: کتابچى.
اربلى، على بن عیسى‏. (1382ش). کشف الغمه. ج1. ترجمه علی زواره­ای. تهران: اسلامی.
اصفهانى، ابوالفرج. (1339ش). فرزندان ‏آل ‏ابى‏طالب. ج1. ترجمه جواد فاضل. تهران: علمى.
ابن­طاووس، على بن موسى‏. (1374ش). طرائف. ترجمه داود الهامى. قم: نوید اسلام.
اقبالی، پرویز. (1386ش). «تصویرسازی مذهبی». کتاب ماه هنر. (شماره 106-105)، 69-62.
بابازاده، شهلا. (1378ش). تاریخ چاپ در ایران. تهران: کتابخانه طهوری.
امامی، فرشید. (1398ش). «تصویر چاپ سنگی و مخاطبان آن». فنون تصویرسازی در دوره قاجار. به کوشش دیوید جی. را کسبرگ. ترجمه مصطفی لعل شاطری. مشهد: مرندیز.
بشارتی، علی­محمد. (1379ش). از ظهور اسلام تا سقوط بغداد. ج1. تهران: حوزه هنری.
بشیر، حسن. (1384ش). تحلیل گفتمان دریچه‌ای برای کشف ناگفته‌ها. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
بلادی، عاتق بن غیث. (1423ق). «خیبر ذات الحصون و النخیل». میقات حج. (شماره 17)، 167-148.
بلادی، عاتق بن غیث، (1381ش). «اماکن و آثار: خیبر با قلعه­ها و نخل­هایش». ترجمه عباسعلی براتی. میقات حج. (شماره 40)، 90-71.
بلعمی، (1373ش). تاریخنامه طبرى. ج5. تحقیق محمد روشن. تهران: البرز.
بوذری، علی. (1389ش). «رساله نشان­های دولت ایران: نخستین کتاب چاپی غیر داستانی مصور». کتاب ماه کلیات. (شماره 159)، 75-70.
بوذری، علی. (1390ش). چهل طوفان.‌ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد شورای اسلامی.
بیهقی، ابوبکر احمد. (1405ق). دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه. ج4. بیروت: دارالکتب العلمیه.
پاکباز، رویین. (1391ش). دایره المعارف هنر (نقاشی، پیکره­سازی، گرافیک). تهران: فرهنگ معاصر.
پورنامداریان، تقی. (1393). «آینه؛ جنگ‌ابزاری‌ ناشناخته در آوردگاه». کهن‌نامه ادب‌پارسی. (شماره 1)، 66-45.
جزری، على بن محمد. (1409ق). اسد الغابه فى معرفه الصحابه. ج3. بیروت: دارالفکر.
جزائرى، نعمت‌الله بن عبدالله‏. (1381ش). قصص‌الانبیاء. تهران: فرحان.
جعفریان، رسول. (1379ش). آثار اسلامی مکه و مدینه. تهران: مشعر.
جوزجانی، منهاج سراج. (1363ش). طبقات ناصرى. ج1. تحقیق عبدالحى حبیبى. تهران: دنیاى کتاب.
جوهری، محمدابراهیم. (1265ق). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سربی). مسئول چاپ: محمد اسماعیل تهرانی.
جوهری، محمدابراهیم. (1269ق). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سربی). مسئول چاپ: عبدالکریم.
جوهری، محمدابراهیم. (1270). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سنگی). کاتب: ناشناس. مسئول چاپ: آقا میرزا اسدالله.
جوهری، محمدابراهیم. (1271ق) (الف). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سربی). مسئول چاپ: الله قلی­خان.
جوهری، محمدابراهیم. (1271ق) (ب). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سنگی). کاتب: محمد خوانساری، مسئول چاپ: ناشناس.
جوهری، محمدابراهیم. (1271ق) (ج). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سنگی). کاتب: حسن بن عبدالله، مسئول چاپ: ملا محمدباقر.
جوهری، محمدابراهیم. (1272) (الف). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سربی). مسئول چاپ: ناشناس.
جوهری، محمدابراهیم. (1272ق) (ب). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سنگی). کاتب: محمدرضا خوانساری. مسئول چاپ: ناشناس.
جوهری، محمدابراهیم. (بی­تا) (الف). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سنگی). کاتب: ناشناس، مسئول چاپ: ناشناس.
جوهری، محمدابراهیم. (بی­تا) (ب). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. (چاپ سنگی). کاتب: ناشناس، مسئول چاپ: ناشناس.
جوهری، محمدابراهیم. (1398ش). طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا. به­کوشش مصطفی لعل­ شاطری. مشهد: مرندیز.
حلى، حسن. (1374ش). کشف الیقین. ترجمه سید مجتبی علوی. قم: هجرت.
حموی، شهاب­الدین ابوعبدالله. (1415ق). معجم البلدان. ج2. بیروت: دار صادر.
خطیب، محمد عوض. (1410ق). «تاریخ و تراث و تراجم: وقعه خیبر». الثقافه الاسلامیه. (شماره 27)، 196-179.
دیلمى، حسن بن محمد. (1377ش). ارشاد. ج2. ترجمه سید عبدالحسین رضایی. تهران: اسلامی.
ذوالفقاری، حسن. (1395ش). باورهای عامیانه مردم ایران. تهران: چشمه.
ذهبی، شمس­الدین محمد. (1413ق). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. ج2. بیروت: دارالکتاب العربى.
سید الناس، ابوالفتح محمد. (1414ق). عیون الاثر فى فنون المغازى و الشمائل و السیر. ج2. بیروت: دارالقلم.
شایسته­فر، مهناز. (1384ش). عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه­نگاری تیموری و صفویان. تهران: مطالعات هنر اسلامی.
شریف، احمد ابراهیم. (1382ق). «دراسات فی التاریخ الإسلامی: الدور المدنی فی حیاة الرسول: غزوه خیبر و القضاء علی قوة الیهود فی بلاد العرب». منبر الاسلام. (شماره 6)، 142-137.
شهیدی، سید جعفر. (1379ش). «علی(ع) فاتح خیبر». میقات حج. (شماره 34)، 157-139.
طاوسی­مسرور، سعید. (1392ش). «تحلیل و نقد تاریخی گزارش امین الاسلام طبرسی از غزوه خیبر». مطالعات تاریخ اسلام. (شماره 19). 170-151.
طبرى، محمد بن جریر. (1375ش). تاریخ طبرى. ج3. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
طبرى­آملى، محمد بن جریر. (1413ق). دلائل الامامه. قم: بعثت.
طبرى­آملى، محمد بن جریر‏. (1415ق). المسترشد فی امامه علی بن ابی­طالب(ع). ‏قم: کوشانپور.
طوسى، محمد بن حسن‏. (1411ق). مصباح المتهجد و سلاح المتعبد. ج2. بیروت: فقه­الشیعه.
طوسى، محمد بن حسن‏. (1414ق). امالی. قم: دارالثقافه.
طبرسى، فضل بن حسن. (1390ق).‏ اعلام الورى. ترجمه عزیز الله عطاردى­قوچانى. تهران: اسلامیه.
عسقلانى، احمد بن على بن حجر. (1415ق). الاصابه فى تمییز الصحابه. ج4. بیروت: دارالکتب العلمیه.
فتال­نیشابورى، محمد بن احمد. (1366ش). روضه الواعظین. ترجمه محمود مهدوى­دامغانى، تهران: نشر نی.
فیاض، علی­اکبر. (1372ش). تاریخ اسلام. تهران: دانشگاه تهران.
قائم­مقام ­فراهانی، عیسی. (1233ق). رسالۀ جهادیه. (چاپ سربی). مسئول چاپ: محمدعلی آشتیانی.
قاضى­ابرقوه، رفیع­الدین اسحاق. (1377ش). سیرت رسول الله. ج2. تحقیق اصغر مهدوى. تهران: خوارزمى.
قرآن. (1249ق). (چاپ سنگی). کاتب: محمدحسین تبریزی. مسئول چاپ: محمد صالح شیرازی.
قطب­الدین­راوندى، سعید بن هبه­الله‏. (1378ش). جلوه‏هاى اعجاز معصومین. قم: اسلامى.
لعل­شاطری، مصطفی. (1397ش). نخستین رویارویی­های هنر عصر ناصری با هنر غرب (موسیقی، نمایش، نقاشی). مشهد: مرندیز.
لعل­شاطری، مصطفی. (1398ش). «بررسی تطبیقی تصویرپردازی رئوس­ملائکه در چاپ‌ سنگی کتاب عجایب‌­المخلوقات و غرایب­‌الموجودات و روایات اسلامی». علوم قرآن و حدیث. (شماره 102)، 179-157.
مارزلف، اولریش. (1390ش). تصویرسازی داستانی در کتاب­های چاپ سنگی. ترجمه شهروز مهاجر. تهران: نظر.
مارزلف، اولریش. (1398ش). فرهنگ بصری شیعیان دوازده امامی ایران در دوره قاجار. ترجمه مصطفی لعل­شاطری، مشهد: مرندیز.
مجدوب، احمدعلی. (1409ق). «غزوه خیبر بین الوهم الشائع و الحقیقه الغائبه». الوعی الاسلامی. (شماره 296)، 108-102.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1365ش). التنبیه و الاشراف. ج1. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: علمى و فرهنگى.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1374ش). مروج الذهب و معادن الجوهر. ج2. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: علمى و فرهنگى.
مفید، محمد. (1380ش). ارشاد. ترجمه محمدباقر خراسانی. تهران: اسلامیه.
مقدسی، مطهر بن طاهر. (1374ش). آفرینش و تاریخ. ج2. ترجمه محمدرضا شفیعى­کدکنى. تهران: آگه.
مقدسى، محمد بن احمد. (1361ش). احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم. ج1. ترجمه علینقى منزوى. تهران: مؤلفان و مترجمان.
مکتبی­شیرازی. (1259ق). لیلی و مجنون. (چاپ سنگی). کاتب: سید یوسف میلانی. مسئول چاپ: بهرام اردبیلی.
میرفخرایی، تژا. (1383ش). فرایند تحلیل گفتمان. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
مهدیزاده، علیرضا. (1394ش). «تحلیل نگاره­های فتح خیبر مربوط به دوره­های تیموری، ترکمن و صفوی». مطالعات تطبیقی هنر. (شماره 10)، 108-97.
نورالدین، علی یوسف، (1423ق). «الحرب و السلم فی فکر الإمام علی(ع)». آفاق الحضاره الاسلامیه. (شماره 10)، 114-87.
نوری، محمد اسماعیل. (1390ش). «آیات مرتبط با رخدادها: فتح خیبر». مبلغان. (شماره 141)، 81-62.
واقدى، محمد بن سعد کاتب. (1374ش). طبقات. ج2. ترجمه محمود مهدوى­دامغانى. تهران: فرهنگ و اندیشه.
واقدى، محمد بن عمر. (1369ش). مغازى. ترجمه محمود مهدوى­دامغانى. تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
وجدی، محمد فرید. (1362ق). «السیره المحمدیه تحت ضوء العلم و الفلسفه غزوه یهود خیبر». الازهر. (شماره 3)، 105-101.
هاشمی­بغدادی، ابوجعفر محمد. (بی­تا). محبر. بیروت: دارالآفاق الجدیده.
هلالى، سلیم بن قیس‏. (1416ق). اسرار آل محمد. ترجمه اسماعیل انصارى­زنجانى. ‏قم: الهادی.
یعقوبى، احمد. (1371ش). تاریخ یعقوبى. ج1. ترجمه محمدابراهیم آیتى. تهران: علمى و فرهنگى.
Gee, James. (1999). An Introduction to Discourse Analysis: Theory and Method. London: Routledge.
Marzolph, Ulrich. (2001). “Popular Literature in the Qajar Period”. Asian Folklore Studies. (vol40), 215-236.
Marzolph, Ulrish. (2011). “The Pictorial Representation of Shiite Themes in Lithographed Books of the Qajar Period”. The Art and Material Culture of Iranian Shi'ism: Iconography and Religious Devotion in Shi'i Islam. ed. Pedram Khosronejad. London: I.B.Tauris. 2011, 74-103.
Shcheglova, Olimpiada. (1999). “Versions of Persian Manuscripts of Indian Manufacture in the Nineteenth Century”. Manuscripta Orientalia. (vol 5), 12-22.
URL: Floor, Willem. (1990). “ČĀP”. Encyclopædia Iranica. available online at: http://www.iranicaonline.org/articles/cap-print-printing-a-persian-word-probably-derived-from-hindi-chapna-to-print-see-turner-no